Πώς διαμορφώνεται η τιμή του πετρελαίου

Η ενέργεια αποτελεί τον θεμελιώδη παράγοντα των ανθρώπινων πολιτισμών, αποτελώντας πρακτικά το κοινό και διαχρονικό νόμισμα της εξέλιξής τους. Με βάση την ενέργεια μπορούμε να διακρίνουμε την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού σε τρεις κύριες φάσεις: (α) τις πρωτόγονες κοινωνίες (200.000 – 13.000 έτη π.Χ.), (β) τον γεωργικό πολιτισμό (13.000 π.Χ. – 1800 μ.Χ.) και (γ) τον βιομηχανικό πολιτισμό (1820 μ.Χ. – σήμερα).

Από αυτά τα στοιχεία, είναι εύκολο να παρατηρήσει κάποιος ότι η διαθεσιμότητα της ενέργειας αυξάνεται εκθετικά την στιγμή που ο χρόνος μετάβασης σε κάθε εποχή μειώνεται εκθετικά. Σήμερα, ένας πολίτης μέσης εισοδηματικής κατάστασης, έχει ισοδύναμη διαθεσιμότητα ενέργειας με 10.000 ανθρώπινους σκλάβους στην αρχαιότητα.

Παρόλο που το πετρέλαιο ως φυσικό υλικό είναι γνωστό από τα αρχαία χρόνια, η χρήση του περιοριζόταν για πολεμικές (π.χ. νάφθα για πολιορκίες, υγρό πυρ) ή ιατρικές χρήσεις (κάποιες ινδιάνικες φυλές το έπιναν για να καταπραΰνουν τους στομαχικούς πόνους). Ωστόσο, με την επινόηση και χρήση των μηχανών εσωτερικής καύσης, το πετρέλαιο βρήκε το ταίρι του στην μορφή ενός ιδανικού συμπληρωματικού οικονομικού αγαθού. Χάρη στο πετρέλαιο, τα τελευταία 200 χρόνια δαπανήθηκε περισσότερη ενέργεια απ’ όση δαπανήθηκε σε όλη την υπόλοιπη καταγεγραμμένη ανθρώπινη ιστορία.

Η τιμολόγηση του πετρελαίου

Όπως ισχύει για κάθε άλλον φυσικό πόρο κι εμπόρευμα, τα αποθέματα πετρελαίου δεν χαρακτηρίζονται από ποιοτική ομοιογένεια, αλλά από διαβαθμίσεις που επηρεάζουν σημαντικά στο κόστος εξόρυξης, διύλισης και πώλησης. Το βασικό κριτήριο για την διαβάθμιση της ποιότητας – και κατά συνέπεια της αξίας – του πετρελαίου είναι ο δείκτης Βαρύτητας του Αμερικανικού Ινστιτούτου Πετρελαίου (American Petroleum Institute Gravity) ή εν συντομία API Gravity.

Κάθε ημέρα εκτελούνται δισεκατομμύρια συναλλαγές από επιχειρήσεις κι εμπόρους που είναι συνδεδεμένοι στα παραπάνω χρηματιστήρια. Η τιμή του πετρελαίου βασίζεται σε δύο κύριες κατηγορίες: Πρώτον, την τρέχουσα τιμή του σε πραγματικό χρόνο (spot) και δεύτερο, την μελλοντική που καθορίζεται από την διαπραγμάτευση των Συμβολαίων Μελλοντικής Εκπλήρωσης (ΣΜΕ) ή futures.

Τα ΣΜΕ αφορούν στην τιμή που συμφωνείται μεταξύ προμηθευτή κι αγοραστή τώρα για προμήθεια του πετρελαίου σε μελλοντικό χρόνο, τριών, έξι, εννέα ή 12 μηνών. Όταν έλθει ο χρόνος, ο αγοραστής είναι υποχρεωμένος να παραλάβει κι ο προμηθευτής είναι υποχρεωμένος να παραδώσει την ήδη συμφωνημένη ποσότητα πετρελαίου στην ήδη συμφωνημένη τιμή. Το κρίσιμο σημείο εδώ είναι ότι για την σύναψη ΣΜΕ γίνονται εκτιμήσεις μελλοντικών κινδύνων που μπορούν να διαταράξουν την τιμή του πετρελαίου, ώστε να εξασφαλιστούν καλές τιμές εκ των προτέρων.

Διαχείριση κινδύνου των τιμών του

Οι παραπάνω κίνδυνοι αφορούν σε οποιοδήποτε κρίσιμο στοιχείο της εφοδιαστικής αλυσίδας του πετρελαίου, όπως οι γεωπολιτικές κρίσεις, οι ελλείψεις μεταφορικής ή αποθηκευτικής ικανότητας κλπ. Γενικώς, τα Συμβόλαια Μελλοντικής Εκπλήρωσης αποτελούν εργαλεία διαχείρισης αβεβαιότητας. Αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία για την οικονομική βιωσιμότητα μιας επιχείρησης, καθώς της επιτρέπει να προγραμματίσει με βεβαιότητα τις λογιστικές δαπάνες της ως συστατικό που επηρεάζει και την τιμή της μετοχής της.

Για παράδειγμα, αεροπορική εταιρεία, εκτιμά αυξημένο κίνδυνο εκτόξευσης των τιμών του πετρελαίου στους επόμενους εννέα μήνες (δηλ. η spot τιμή σε εννέα μήνες να αυξηθεί). Θέλοντας να εξασφαλίσει από τώρα μια καλή τιμή για να είναι βέβαιη για τα κόστη της κηροζίνης σε εννέα μήνες, συνάπτει ένα Συμβόλαιο Μελλοντικής Εκπλήρωσης με μια εταιρεία εμπορίας ή διύλισης καυσίμων, όπου η τελευταία δεσμεύεται να πωλήσει (η αεροπορική εταιρεία να παραλάβει) σε εννέα μήνες την συμφωνημένη ποσότητα πετρελαίου στην συμφωνημένη από τώρα τιμή.

Αν και η αγορά Συμβολαίων Μελλοντικής Εκπλήρωσης ξεκίνησε ως δευτερογενής αγορά διαχείρισης κινδύνων, πλέον έχει αυτονομηθεί, επιδρώντας πλέον σημαντικά στην κίνηση της τρέχουσας (spot) τιμής του πετρελαίου, λόγω της μεγάλης βαρύτητας των εκτιμήσεων τοποθετήσεων των μεγάλων παικτών της αγοράς (market makers) για το μέλλον. Έτσι, όταν η τωρινή τιμή ενός ΣΜΕ για παράδοση σε δεδομένο ορίζοντα (π.χ. στο άνω παράδειγμα οι εννέα μήνες) είναι πάνω από την εκτιμώμενη τρέχουσα (spot) τιμή για τον ίδιο ορίζοντα (δηλ. μετά από εννέα μήνες), τότε η αγορά βρίσκεται σε κατάσταση Contango ή Forwardation. Για παράδειγμα, το ΣΜΕ 9Μ πετρελαίου μπορεί να πωλείται σήμερα στα 50$ και η τρέχουσα τιμή να είναι 30$. Αν η εκτιμώμενη spot τιμή μετά από εννέα μήνες είναι στα 40$, τότε η αγορά είναι σε κατάσταση Contango. Αν συμβαίνει το αντίθετο, η αγορά είναι σε κατάσταση Backwardation.

Διαισθητικά, θα μπορούσε να σκεφτεί κάποιος ότι αν αγοραστεί ένα ΣΜΕ 9Μ σήμερα με 50$, αλλά μετά από εννέα μήνες η τρέχουσα (spot) τιμή του αργού πετρελαίου συνεχίζει να βρίσκεται κάτω από 50$, τότε ο αγοραστής του Συμβολαίου Μελλοντικής Εκπλήρωσης χάνει. Πολλές φορές αυτό το συμπέρασμα είναι εσφαλμένο, καθώς θα πρέπει να συνυπολογιστούν και τα κόστη μεταφοράς κι αποθήκευσης. Αν ο αγοραστής του ΣΜΕ γνωρίζει ότι θα χρειαστεί οπωσδήποτε την φυσική ποσότητα πετρελαίου σε εννέα μήνες, το να την αγοράσει από τώρα για να την εξασφαλίσει, σημαίνει ότι πέρα από το κόστος της αγοράς των 50$ θα επωμισθεί και τα πρόσθετα κόστη μεταφοράς κι αποθήκευσης για άλλους εννέα μήνες.

Αν π.χ. οι τιμές των ναύλων ή/και αποθήκευσης είναι πολύ υψηλές τώρα, μπορεί να μην τον συμφέρει να προβεί στην αγορά spot. Αντί αυτού, συνάπτοντας ένα ΣΜΕ, μεταφέρει μέρος της αβεβαιότητας στον πωλητή του συμβολαίου. Συνεπώς, η ορθή τιμολόγηση του πετρελαίου θα πρέπει να περιλαμβάνει και την σωστή ανάγνωση της κατάστασης κάθε κρίκου της συνολικής εφοδιαστικής του αλυσίδας.

Ο ρόλος της ποντοπόρου ναυτιλίας 

Γενικώς, η αγορά πετρελαίου χαρακτηρίζεται από μια μικτή κατάσταση ως προς τους διάφορους χρονικούς ορίζοντες παράδοσης. Για παράδειγμα, ενδέχεται η αγορά να βρίσκεται σε κατάσταση Contango ως προς τα ΣΜΕ 1Μ, 3Μ κι 6Μ και σε κατάσταση Backwardation για τα ΣΜΕ 9Μ και 12Μ – με διάφορες εναλλαγές στον χρόνο. Αυτό συνιστά ένδειξη υψηλής μεταβλητότητας της αγοράς αργού πετρελαίου, κάτι που εξηγείται και στο οικονομικό επίπεδο, καθότι η εφοδιαστική του αλυσίδα αποτελείται από αρκετά κρίσιμα ενδιάμεσα μέρη.

Τo ~95% του διεθνούς εμπορίου πετρελαίου να πραγματοποιείται μέσω ναυτιλίας – και ειδικά της ποντοπόρου – και την πλήρη υποκατάστασή της από χερσαίους αγωγούς μεταφοράς να είναι πρακτικά αδύνατη, η ναυτιλία συνιστά τον κρίσιμο ενδιάμεσο κρίκο μεταξύ της εξόρυξης και της παράδοσης αργού πετρελαίου. Περαιτέρω, η ναυτιλία αναβαθμίζεται στα γεωπολιτικά γεγονότα – π.χ. το κλείσιμο Στενών του Σουέζ (1956), ή τις διανοίξεις της Διώρυγας του Παναμά (1914, 2016)).

Σ’ αυτό το σημείο, ας σημειωθεί ότι το 17.4% της ποντοπόρου ναυτιλίας, τόσο σε όρους μικτής χωρητικότητας (Dead-weight tonnage), όσο και σε όρους οικονομιών κλίμακας (δηλ. ποιος κατέχει τα μεγαλύτερα σκάφη στο σύνολο του διεθνούς εμπορικού στόλου) ελέγχεται κατά από τον ελληνικό εφοπλισμό, ο οποίος κατέχει ζωτικό ρόλο στον πετρελαϊκό εφοδιασμό.