Από το Παλέρμο στο Βερολίνο – Το παράθυρο ευκαιρίας για τη συμφωνία Τουρκίας-Λιβύης

Οι πρωτοβουλίες των μεγάλων παικτών και του ΟΗΕ για την επίλυση της κρίσης στη Λιβύη μετά το 2014, διαμόρφωσαν ένα διεθνοπολιτικό πλαίσιο, το οποίο αξιοποίησε η τουρκική διπλωματία για την υπογραφή της συμφωνίας Τουρκίας-Λιβύης. Το ερώτημα είναι πώς η Ελλάδα βρέθηκε στη θέση αυτή και ποια πρέπει να είναι η πολιτική αντιμετώπιση.

Η τουρκική διπλωματία αιφνιδίασε την Αθήνα με το τουρκολιβυκό σύμφωνο, που παραβαίνει μεν το Διεθνές Δίκαιο, αλλά θα είναι εκεί μέχρι να αρθεί. Αυτό υποχρεώνει την Ελλάδα να είναι σε διαρκή αεροναυτική ετοιμότητα για να αποφύγει τετελεσμένα στο Αιγαίο. Ανακύπτει, επομένως, το ερώτημα αν η ελληνική διπλωματία είχε δυνατότητα ανάσχεσης των τουρκικών ενεργειών.

Τη δημόσια συζήτηση σωστά απασχόλησε η μη πρόσκληση της Ελλάδας στη Διάσκεψη του Βερολίνου από την Α. Μέρκελ. Δεν αναφέρθηκε, όμως, πως η συνάντηση έγινε υπό την αιγίδα του ΟΗΕ που είχε τη συμπροεδρία, όπως και στη Διάσκεψη του Παλέρμο, όπου συμμετείχε ο τότε Έλληνας πρωθυπουργός.

Η εμπλοκή του ΟΗΕ ήταν αναπόφευκτη, διότι η νατοϊκή επέμβαση στη Λιβύη, δεν κατέστρεψε μόνο την ισορροπία μεταξύ των διαφόρων φυλών. Συνάμα, αποσταθεροποίησε και γειτονικές χώρες, απελευθερώνοντας τον δρόμο της μετανάστευσης των υποσαχάριων χωρών προς τη Μεσόγειο, μέσω του κόλπου της Σύρτης.

Παρέμβαση ΟΗΕ και συμφωνίας Τουρκίας-Λιβύης

Από το 2011 τα ψηφίσματα του ΟΗΕ καλούσαν τις αντιμαχόμενες πλευρές σε ειρήνευση και πολιτική λύση, ενώ εγκαταστάθηκε στη Λιβύη αποστολή (UNSMIL) του ΟΗΕ. Το 2014 έγιναν εκλογές τις οποίες κέρδισαν οι δυνάμεις που σήμερα στηρίζουν τον στρατηγό Χαφτάρ. Οι δυνάμεις που στηρίζουν σήμερα την κυβέρνηση Σαράζ, με τη στήριξη μεγάλων δυνάμεων, παρέμειναν στην εξουσία και αναγνωρίστηκαν από τον ΟΗΕ.

Η Βουλή των Αντιπροσώπων, όμως, εδρεύει στο Τομπρούκ και βασίζεται στις δυνάμεις του Χαφτάρ, που ελέγχουν σήμερα το συντριπτικά μεγαλύτερο τμήμα της χώρας και των πετρελαιοπηγών. Σημειώνεται πως η σημερινή κατάσταση επί του εδάφους, διαμορφώθηκε μετά την απομάκρυνση της Αιγύπτου από την αγκαλιά του Ερντογάν, με την ανατροπή του Μόρσι το 2013. Η Αίγυπτος στηρίζει τον Χαφτάρ, επειδή η πλευρά Σαράζ υποστηρίζεται από τους φανατικούς ισλαμιστές και βεβαίως τους Αδελφούς Μουσουλμάνους.

Η Τουρκία ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα κατά την περίοδο της Αραβικής Άνοιξης, στο πλαίσιο των νεο-οθωμανικών της φιλοδοξιών. Αυτό την έφερε σε αντιπαράθεση με τη Σαουδική Αραβία και τα Εμιράτα. Μετά το 2016, όταν η μεταστροφή της Αιγύπτου άλλαξε την ισορροπία, άρχισε να εμπλέκεται πιο έντονα με παροχή όπλων και μεταφορά μαχητών του Ισλαμικού Κράτους από τη Συρία, ενώ το συμμαχικό της Κατάρ συμβάλλει χρηματοδοτικά.

Η Τουρκία πέραν της γεωπολιτικής επιρροής στις ισλαμικές χώρες της Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής, αποσκοπεί στην εξασφάλιση συμβολαίων για την ανασυγκρότηση της Λιβύης και την εξασφάλιση μεριδίου από τις εξαγωγές πετρελαίου. Καθώς το πλαίσιο ειρήνευσης του ΟΗΕ δεν μπόρεσε να επιβληθεί μετά τις εκλογές του 2014, ακολούθησαν επίσημες και παρασκηνιακές διασκέψεις σε Ρώμη, Άμπου Ντάμπι, Παρίσι και Παλέρμο, με πρωτοβουλία της Ιταλίας και της Γαλλίας, που είχαν όμως διαφορετικούς στόχους.

Οι διχόνοιες των Ευρωπαίων

Η Ιταλία, καθώς η ΕΝΙ έχει τον έλεγχο των πετρελαιοπηγών, προσπάθησε να προωθήσει ειρηνευτική λύση, στηρίζοντας τον Σαράζ. Η Γαλλία, καθώς η TOTAL διεκδικεί μερίδιο στην εκμετάλλευση λιβυκού πετρελαίου, ανεπίσημα στήριξε τον Χαφτάρ. Το 2018 προσπάθησε να επιβάλει ατζέντα κατάπαυσης πυρός και εκλογές τον Δεκέμβριο του 2019. Η λύση των άμεσων νέων εκλογών, όμως, δεν έβρισκε σύμφωνη την Ιταλία και τον ΟΗΕ.

Τον Φεβρουάριο του 2019, ο εκπρόσωπος του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ, Χασάν Σαλαμέ, πρότεινε συνδιοργάνωση με την Ιταλία της Διάσκεψης του Παλέρμο. Εκεί δεν παραβρέθηκαν Πούτιν, Μακρόν, Ερντογάν και οι Ιταλοί κάλεσαν πολλούς ηγέτες, προσπαθώντας να προσδώσουν εικόνα επιτυχίας. Έτσι προσκλήθηκε και η Ελλάδα. Το Παλέρμο αποδείχτηκε μεταβατική συνάντηση, προκείμενου να γίνει προσπάθεια συντονισμού Γαλλίας και Ιταλίας από τον ΟΗΕ. Ο Σαλαμέ είχε ήδη αποδεχθεί ότι η Γερμανία, που δεν είχε συμμετάσχει στη νατοϊκή επέμβαση στη Λιβύη, θα μπορούσε να αποτελέσει ουδέτερο παίκτη.

Παράθυρο ευκαιρίας για την Τουρκία

Μετά το 2017, η αναζωπύρωση των συγκρούσεων, οι διαφορετικές προσεγγίσεις των Ευρωπαίων παικτών και η νέα πρωτοβουλία του ΟΗΕ, προσέφεραν στην Τουρκία μια πρώτης τάξεως ευκαιρία ανακοίνωσης του τουρκολιβυκού συμφώνου στον ΟΗΕ. Διότι το αμέσως προηγούμενο διάστημα, η Τουρκία είχε προσφέρει αποφασιστική στήριξη στον Σαράζ, που δεχόταν πυρά από Χαφτάρ, ΟΗΕ και τοπικούς πολέμαρχους. Την περίοδο που ακολούθησε, εξαργύρωσε αυτή τη βοήθεια με το σύμφωνο, που όμως δεν ανακοίνωσε αμέσως.

Όλο αυτό το διάστημα η ελληνική διπλωματία δεν φαίνεται ότι παρακολουθούσε στενά τις εξελίξεις επί του πεδίου, αφού δεν είχε καλύψει τη θέση του Έλληνα πρέσβη στην Τρίπολη. Είναι εντυπωσιακό, όμως, πως το υπουργείο Εξωτερικών δεν κινήθηκε ούτε και στο πλαίσιο του ΟΗΕ, τουλάχιστον μετά τη συνάντηση του Παλέρμο.

Διότι στο Παλέρμο, η τουρκική διπλωματία δημιούργησε επεισόδιο, όταν αυτή δεν προσκλήθηκε σε συναντήσεις που έγιναν στο περιθώριο της διάσκεψης με τον Χαφτάρ. Ο Τούρκος αντιπρόεδρος, Φουάτ Οκτάι, εγκατέλειψε θορυβωδώς την αίθουσα των επίσημων συζητήσεων, φωνάζοντας «είμαστε απογοητευμένοι» και στη συνέχεια δήλωσε στον Τύπο πως χωρίς την Τουρκία δεν θα υπάρξει λύση στη Λιβύη.

Αυτά έγιναν παρουσία της ελληνικής αντιπροσωπείας που συμμετείχε σε επίπεδο πρωθυπουργού με τον Α. Τσίπρα. Μετά τη συμμετοχή στο Παλέρμο, το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών δεν μπορούσε πλέον να είναι αδιάφορο για τις εξελίξεις στη Λιβύη, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του ΟΗΕ όπου η χώρα διαθέτει Μόνιμη Αντιπροσωπεία.

Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ

Μετά το Παλέρμο, Γαλλία και Ιταλία με τον συντονισμό Σαλαμέ, οργάνωσαν από κοινού στο περιθώριο της 74ης Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ τον Σεπτέμβριο του 2019, συνάντηση για τη Λιβύη σε επίπεδο υπουργών Εξωτερικών.

Στη συνάντηση αυτή οριστικοποιήθηκε η ατζέντα της Διάσκεψης του Βερολίνου. Αυτή ήταν η κρίσιμη στιγμή που προσέφερε την ευκαιρία στην Τουρκία να ανακοινώσει το τουρκολιβυκό σύμφωνο τον Νοέμβριο, αφού ήταν ενήμερη για τη στρατηγική των μεγάλων παικτών και του ΟΗΕ. Ο Σαλαμέ αμέσως μετά το Παλέρμο, είχε καταθέσει έκθεση τριών σημείων στον ΟΗΕ για έγκριση από τον Γενικό Γραμματέα, Αντόνιο Γκουτιέρες. Η Διάσκεψη του Βερολίνου ήταν το δεύτερο σημείο της έκθεσης.

Η Γερμανία είχε προτείνει τη Διαδικασία του Βερολίνου στις αρχές του 2019, για να διευκολύνει τον ΟΗΕ και να αποκτήσει έλεγχο της απειλής του μεταναστευτικού από την υποσαχάρια Αφρική. Είχε δηλαδή αποφασισθεί τον Σεπτέμβριο του 2019 η συνάντηση του Βερολίνου και η ελληνική διπλωματία όφειλε να το γνωρίζει.

Η Τουρκία ανακοίνωσε τη συμφωνία, αφού σιγουρεύτηκε ότι στηρίζοντας τον Σαράζ, κινείται στη γραμμή του ΟΗΕ, που δεν επιθυμεί στρατιωτική νίκη του Χαφτάρ, αλλά πολιτική λύση που να περιλαμβάνει και τις δυο πλευρές. Οι συμμετέχοντες στο Βερολίνο, λοιπόν, ήταν ή είχαν φροντίσει να είναι εμπλεκόμενοι ώστε να προσκληθούν. Εδώ διαφαίνονται οι παραλείψεις της ελληνικής διπλωματίας και των πολιτικών προϊσταμένων της από το 2018.

Πριν τη συνάντηση του Βερολίνου, η Τουρκία σίγουρη ότι η στήριξη του Σαράζ εξυπηρετεί τα σχέδια των μεγάλων παικτών, ανακοίνωσε την τουρκολιβυκή συμφωνία. Παράλληλα, ανταποκρίθηκε στην πρόταση της Ρωσίας και ανέλαβαν την πρωτοβουλία στη Μόσχα για κατάπαυση του πυρός, απολύτως στο πνεύμα του σχεδίου Σαλαμέ. Μάλιστα, η Α. Μέρκελ συνεχάρη τον Πούτιν για την πρωτοβουλία.

Το ελληνικό αίτημα για συμμετοχή την τελευταία στιγμή, έβαζε ένα θέμα που δεν συνεισέφερε στον επιδιωκόμενο ευρύτερο συμβιβασμό κατά τους οικοδεσπότες. Μπορεί να αντιμετωπισθεί, όμως, στο πλαίσιο της Διαδικασίας του Βερολίνου. Αυτή θα συνεχισθεί, με τη συμφωνημένη εμπλοκή της ΕΕ, του Συνδέσμου Αραβικών Κρατών και της Ένωσης Αφρικανικών Κρατών.

Αναγκαία η προσαρμογή πολιτικής

Το Βερολίνο είχε βέβαια το διπλωματικό περιθώριο να καλέσει έναν άμεσο γείτονα της Λιβύης και μάλιστα εταίρο στην ΕΕ, που πλήττεται δραματικά από τις μεταναστευτικές ροές στη Μεσόγειο. Ιδιαίτερα, όταν ο εταίρος αυτός, στηρίζεται από αποφάσεις της ΕΕ σε ό,τι αφορά τις τουρκικές πρωτοβουλίες στη θαλάσσια ζώνη μεταξύ Ελλάδος και Λιβύης.

Δεν το έπραξε, για να αποφύγει γκρίνιες με την Τουρκία, την οποία θεωρεί προς το παρόν μέρος της λύσης. Όμως, η κρίση στη Λιβύη παρατείνεται από τις διαφορές των μεγάλων παικτών, που αφορούν στις γεωστρατηγικές τους επιδιώξεις στα πετρελαϊκά αποθέματα της Λιβύης αλλά και στις ζώνες του Σαχέλ και Μαγκρέμπ. Και η Τουρκία είναι μια από αυτές.

Η χώρα, επομένως, υποχρεούται από τα γεγονότα, να διευρύνει τη μέχρι τώρα μονοδιάστατα κατευναστική πολιτική της απέναντι στην τουρκική επιθετικότητα, που προωθεί νεο-οθωμανική ατζέντα με κυκλωτικές κινήσεις στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου και των Βαλκανίων. Το διπλωματικό έλλειμμα της προηγούμενης περιόδου, προσπαθούν σήμερα να καλύψουν τα ταξίδια Μητσοτάκη και Δένδια σε χώρες της αραβικής χερσονήσου, της Βόρειας Αφρικής και της Νότιας Ευρώπης. Αυτό είναι αναγκαίο για δημιουργία ερεισμάτων στο πλαίσιο του ΟΗΕ που σύντομα θα αναρτήσει επίσημα το τουρκολιβυκό σύμφωνο.

Η Αθήνα, ωστόσο, είναι υποχρεωμένη παράλληλα, να ενταχθεί στη Διαδικασία του Βερολίνου που θα συνεχισθεί με νέα συνάντηση τον Μάρτιο. Ίσως, με συμμετοχή στην επιτήρηση εφαρμογής του εμπάργκο όπλων στη Λιβύη, στο πλαίσιο ευρωπαϊκής δύναμης που θα περιπολεί νοτίως της Κρήτης, στο ανατολικό Λιβυκό πέλαγος. Διότι δεν μπορεί να αφήσει σε αντιπροσώπους, δηλαδή σε Ευρωπαίους εταίρους, την αντιμετώπιση του τουρκικού εγχειρήματος, που αποσκοπεί στον αποκλεισμό της από τις θαλάσσιες ζώνες της Ανατολικής Μεσογείου που της ανήκουν, σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο.