Γιατί οι Τούρκοι έχουν βάλει στο στόχαστρο το Καστελόριζο

Όταν ο Έλληνας υπουργός Άμυνας ανησυχεί για την πιθανότητα θερμού επεισοδίου στο Αιγαίο, ότι ο Τούρκος ομόλογός του κάνει λόγο για υπεράσπιση των τουρκικών διεκδικήσεων «ακόμα και αν αυτό απαιτήσει θυσίες», όταν τουρκικά μαχητικά παρενοχλούν ακόμα και το ελικόπτερο του πρωθυπουργού ανήμερα της εθνικής επετείου, κάτι μοιάζει να έχει αλλάξει δραματικά. Πόσο μάλλον όταν δηλώσεις κυβερνητικών στελεχών, όπως αυτές του Νίκου Κοτζιά, του Γιώργου Κατρούγκαλου και του Γιάννη Τσιρώνη αφήνουν κερκόπορτες για πρακτικές μυστικής διπλωματίας με άγνωστα ανταλλάγματα.

Τελικά ποιο είναι το διακύβευμα και τί μπορεί να βρεθεί στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων; Προετοιμάζει άραγε η ελληνική κυβέρνηση κάποιου είδους διαπραγμάτευση με την Άγκυρα, με βάση την εκ των προτέρων παραδοχή πως το Καστελόριζο δεν πρέπει να έχει πλήρη επήρεια σε υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ;

Επιχειρώντας μία μικρή αναδρομή, το Αιγαίο αποτελεί ζήτημα μεταξύ Αθήνας και Άγκυρας από το μακρινό 1973. Η διένεξη δηλαδή Αθήνας-Άγκυρας είχε ως αντικείμενο τα όρια των κυριαρχικών και διοικητικών δικαιωμάτων των δύο χωρών στο Αιγαίο. Από τότε, με αξιοσημείωτη συνέπεια και επιμονή, η Άγκυρα εγείρει αυτό που στη διπλωματική γλώσσα αποκαλείται μονομερείς επεκτατικές διεκδικήσεις.

Με το πέρασμα των δεκαετιών, μάλιστα, αυτές εμπλουτίζονται. Η Τουρκία γεμίζει με όλο και μεγαλύτερη αυταρέσκεια και απληστία το καλάθι των λεγόμενων ελληνοτουρκικών διαφορών. Έτσι, έλαβαν χώρα διπλωματικές μάχες, αλλά και κρίσεις που παρ’ ολίγον να μετατραπούν σε θερμές, για το εάν τα ελληνικά νησιά έχουν δική τους υφαλοκρηπίδα, εάν ο εθνικός εναέριος χώρος είναι δέκα ή έξι μίλια, ακόμα και για το ποια χώρα έχει αρμοδιότητα στον τομέα της έρευνας και διάσωσης, πάντα στο Αιγαίο. Μέχρι που με την κρίση για τα Ίμια το 1996, στο διάλογο προστέθηκε και η περιβόητη θεωρία περί “γκρίζων ζωνών”.

Το μικρό νησιώτικο σύμπλεγμα του Καστελορίζου ήταν πάντα πρωταρχικής σημασίας για την Τουρκία, λόγω της σχετικά μεγάλης απόστασης από τη Ρόδο και της εγγύτητάς του στις τουρκικές ακτές. Η Άγκυρα δεν είχε πρόσχημα για διεκδικήσεις, λόγω, των ιταλοτουρκικών συνθηκών του 1928 και 1932. Ως γνωστόν τα Δωδεκάνησα προσαρτήθηκαν στην Ελλάδα το 1947 με την Συνθήκη των Παρισίων.

Ήρθε στο προσκήνιο

Το Καστελόριζο ήρθε για τα καλά στο προσκήνιο, όταν μετά την κύρωση της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας από τον αναγκαίο αριθμό κρατών, χώρες της Ανατολικής Μεσογείου άρχισαν να ανακηρύσσουν ΑΟΖ (Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη) και να τις οριοθετούν μεταξύ τους. Η ΑΟΖ είναι μία συνολική οικονομική έννοια για την αξιοποίηση των θαλασσών, την οποία εισήγαγε η ανωτέρω Σύμβαση.

Περιλαμβάνει τα δικαιώματα του παράκτιου κράτους στο υπέδαφος του βυθού, δηλαδή στην υφαλοκρηπίδα (κοιτάσματα υδρογονανθράκων), στον βυθό (φύκια), στο θαλάσσιο ύδωρ (αλιεία) και στην επιφάνεια της θάλασσας (εκμετάλλευση της κυματικής ενέργειας). Σε αντίθεση με την υφαλοκρηπίδα, η οποία θεωρείται αυθύπαρκτο δικαίωμα κάθε παράκτιου κράτους, η ΑΟΖ πρέπει να ανακηρυχθεί. Αυτό γίνεται μονομερώς από κάθε κράτος με μία επιστολή στην αρμόδια υπηρεσία του ΟΗΕ.

Για ακατανόητους λόγους, η Ελλάδα δεν έχει ακόμα ανακηρύξει ΑΟΖ. Αν την είχε ανακηρύξει δεν θα είχε, βέβαια, λύσει το πρόβλημα, επειδή θα πρέπει και να την οριοθετήσει, γεγονός που στην περίπτωσή μας απαιτεί συμφωνία και με την Τουρκία. Αυτό σημαίνει ότι οι λόγοι που κατέστησαν όλες τις προηγούμενες δεκαετίες αδύνατη την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας, καθιστούν αδύνατη και την οριοθέτηση της ΑΟΖ.

Όπως είναι γνωστό, η Τουρκία ισχυρίζεται αυθαιρέτως ότι τα ελληνικά νησιά δεν διαθέτουν δική τους υφαλοκρηπίδα και ως εκ τούτου, η όποια οριοθέτηση θα πρέπει να γίνει μεταξύ των μικρασιατικών παραλίων και της ηπειρωτικής Ελλάδας. Δηλαδή, το Αιγαίο θα πρέπει να χωριστεί περίπου στη μέση! Αυτό δεν το ισχυρίζεται μόνο για μικρά νησιά, αλλά ακόμα και για την Κρήτη!

Η Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας, όμως, είναι σαφής: ΑΟΖ δικαιούται όποια νησίδα διατηρεί πάνω της έστω και στοιχειώδη οικονομική δραστηριότητα, όπως π.χ. εκτροφή κατσικιών. Η Άγκυρα, όμως, είναι από τα 3-4 κράτη στον κόσμο που δεν έχουν υπογράψει τη Σύμβαση και ως εκ τούτου δεν αναγνωρίζουν ούτε ΑΟΖ, παρότι η Σύμβαση έχει καταστεί εθιμικό δίκαιο και δεσμεύει και τα κράτη που δεν την έχουν υπογράψει.

Όλα αυτά απέκτησαν πρακτική σημασία, όταν η Κυπριακή Δημοκρατία με συντονισμένο τρόπο όχι μόνο ανακήρυξε ΑΟΖ, αλλά και συνήψε συμφωνία για την οριοθέτησή της αρχικά με την Αίγυπτο και αργότερα και με το Ισραήλ. Οι ισχυρές προσπάθειες της Τουρκίας να τορπιλίσει αυτές τις συμφωνίες και να αμφισβητήσει το δικαίωμα της Λευκωσίας να οριοθετήσει την ΑΟΖ της, ναυάγησαν. Αυτό άνοιξε τον δρόμο για την έναρξη των ερευνών για την ανακάλυψη κοιτασμάτων, παρ’ ότι οι αρχικές εκτιμήσεις ήταν μάλλον απαισιόδοξες. Γι αυτό και στη σχετική πρόσκληση δεν, ανταποκρίθηκαν μεγάλες πετρελαϊκές εταιρείες.

Πότε άλλαξαν τα πράγματα

Τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν όταν ανακαλύφθηκαν το κοίτασμα “Αφροδίτη” τα κοιτάσματα Ταμάρ και Λεβιάθαν στην ισραηλινή ΑΟΖ και το υπεργιγαντιαίο κοίτασμα Ζορ στην αιγυπτιακή ΑΟΖ. Μετά την ιταλική ΕΝΙ που ήταν πρωτοπόρος, μπήκαν στο παιχνίδι και οι κολοσσοί Total (γαλλική) και ExxonMobil (αμερικανική). Η ανακάλυψη εκείνων των κοιτασμάτων εδραίωσε την εκτίμηση ότι στη λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου υπάρχουν μεγάλα κοιτάσματα.

Έτσι, στα μάτια της Άγκυρας το Καστελόριζο απέκτησε κεντρικό ενδιαφέρον όχι μόνο στο γεωπολιτικό, αλλά και στο γεωοικονομικό επίπεδο. Κι αυτό, επειδή, λόγω της γεωγραφικής θέσης του, με βάση την αρχή της μέση γραμμής, ελέγχει μία τεράστια θαλάσσια έκταση και τους ενεργειακούς πόρους που εκτιμάται πως αυτή κρύβει. Η Τουρκία θέλει πάση θυσία να ελέγξει απολύτως τον θαλάσσιο χώρο μεταξύ Κρήτης και Κύπρου.

Ειδικά τώρα που έχει μείνει έξω από το ενεργειακό παιχνίδι, στο οποίο πρωταγωνιστεί η Κύπρος, το Ισραήλ και η Αίγυπτος. Γι’ αυτό και πραγματοποιεί συστηματικά όχι μόνο μεγάλες αεροναυτικές ασκήσεις στην συγκεκριμένη περιοχή, αλλά και σεισμικές έρευνες για τον εντοπισμό ενδεχόμενων κοιτασμάτων. Είναι ένα ξεκάθαρο μήνυμα προς όλες τις πλευρές ότι αυτός ο θαλάσσιος χώρος είναι τουρκικός.

Όσον αφορά τα δικαιώματα του Καστελορίζου, αλλά και του τόξου Ρόδος-Κάρπαθος-Κάσος-Κρήτη, η Άγκυρα ισχυρίζεται αυθαίρετα ότι αυτά τα νησιά διαθέτουν χωρικά ύδατα έξι μιλίων, αλλά όχι υφαλοκρηπίδα. Με τη λογική αυτή, δεν έχουν καμία επήρεια στον θαλάσσιο χώρο ανατολικά της Κρήτης και έτσι προσπάθησε η Τουρκία  να διαπραγματευτεί με την Αίγυπτο και με τη Λιβύη την οριοθέτηση της μεταξύ τους υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ. Χωρίς να υπολογιστεί δηλαδή ότι παρεμβάλλεται η Κύπρος στη μία περίπτωση και η Κρήτη στην άλλη. Με αυτό το σκεπτικό είχαν σχεδιαστεί και οι χάρτες, που είχε παρουσιάσει πριν από καιρό ο υπουργός Άμυνας Χουλουσί Ακάρ.

Τα όσα είπε ο Νίκος Κοτζιάς στο Φόρουμ των Δελφών και στη συνέχεια με δύο δηλώσεις του ο Γιώργος Κατρούγκαλος, είναι σαφείς ενδείξεις που επιβεβαιώνουν τις πληροφορίες ότι η Αθήνα προσπαθεί να θέσει το ζήτημα ειδικά του Καστελορίζου στις ελληνοτουρκικές συνομιλίες, εκκινώντας από εκπτώσεις. Σ’ αυτό το κλίμα εντάσσεται και η δήλωση του Γιάννη Τσιρώνη ότι το Καστελόριζο είναι στη Μεσόγειο κι όχι στο Αιγαίο.

Ο πρώην υπουργός του ΣΥΡΙΖΑ μπορεί να μην γνώριζε για τι ακριβώς μιλάει, αλλά το ζήτημα που ανήκει το Καστελόριζο είναι μία ακόμα διαφορά μεταξύ Αθήνας και Άγκυρας. Με στενό γεωγραφικό κριτήριο, προφανώς το Καστελόριζο είναι εκτός του Αιγαίου. Είναι ακριβώς αυτό το κριτήριο που επικαλούνται οι Τούρκοι για να αποκόψουν το μικρό αυτό νησιωτικό σύμπλεγμα από τα Δωδεκάνησα, στα οποία ανήκε πάντα ιστορικά, διοικητικά και γεωγραφικά.

Εάν η Τουρκία ήταν μία διαφορετική χώρα

Αποκόπτοντάς το από το ελληνικό νησιωτικό αρχιπέλαγος και αντιμετωπίζοντάς σαν ξεκομμένη νησίδα, επιδιώκουν να αποκτήσουν στο επίπεδο του διεθνούς δικαίου επιχειρήματα για να συρρικνώσουν στο έπακρο την επήρειά του σε υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ προς το Νότο. Επειδή η επίμαχη δήλωση Τσιρώνη ήταν συνέχεια των δηλώσεων Κοτζιά (περί μοναχοφάηδων) και Κατρούγκαλου, προφανώς έγινε στο πλαίσιο ενός κλίματος που επικρατεί για το ζήτημα στα ανώτερα κλιμάκια του ΣΥΡΙΖΑ. Ο πρώην υπουργός Αγροτικών, λοιπόν, πιθανότατα χωρίς να είχε συνείδηση τι ακριβώς έλεγε αποκάλυψε πολλά περισσότερα απ’ όσο συνειδητοποιούσε για την τρέχουσα διπλωματία της ελληνικής κυβέρνησης.

Άλλοι, ωστόσο, είχαν και φαίνεται πως προετοιμάζουν κάποιου είδους διαπραγμάτευση με την Άγκυρα, με βάση την εκ των προτέρων παραδοχή πως το Καστελόριζο δεν πρέπει να έχει πλήρη επήρεια σε υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ. Εάν η Τουρκία ήταν μία διαφορετική χώρα, η Ελλάδα θα μπορούσε να διαπραγματευτεί μία συμφωνία οριοθέτησης μαζί της, που στην περίπτωση του Καστελορίζου δεν θα είχε ως κριτήριο μόνο την αρχή της μέση γραμμής, αλλά και την αρχή της αναλογικότητας. Δηλαδή, να λαμβάνει υπόψη τον μεγάλο χερσαίο όγκο της Τουρκίας, σε σύγκριση με το μικρό μέγεθος του Καστελορίζου.

Η Άγκυρα, όμως, δεν θέτει ζήτημα μειωμένης επήρειας του Καστελορίζου. Δεν αναγνωρίζει ότι αυτό, όπως και όλα τα άλλα νησιά, διαθέτουν υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ. Κατά συνέπεια, ο μόνος τρόπος να επιλυθεί ειρηνικά αυτή η αντίθεση είναι να αποδεχθεί την παραπομπή της στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, όπως, άλλωστε, έχει προτείνει εδώ και πολλά χρόνια η Αθήνα, χωρίς να βρει ανταπόκριση.

Η Ελλάδα, σε αντίθεση με την Τουρκία, έχει αναγνωρίσει τη δικαιοδοσία του και ως εκ τούτου θα αναγνωρίσει την όποια απόφασή του. Μέχρι, όμως, να φτάσει η υπόθεση στη Χάγη και να εκδοθεί απόφαση, η θέση της Ελλάδας δεν μπορεί παρά να είναι ότι το Καστελόριζο- όπως και όλα τα άλλα νησιά- έχει πλήρη επήρεια σε υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ. Με άλλα λόγια, να εφαρμοστεί η αρχή της μέσης γραμμής μεταξύ των εκατέρωθεν παραλίων.