Με ανοικτή ατζέντα η ελληνοτουρκική διαπραγμάτευση – Η οριοθέτηση και τα “παρεμπίπτοντα ζητήματα”

Το πάγωμα των ερευνών του “Ορούτς Ρέις” ήταν αποτέλεσμα της γερμανικής διαμεσολάβησης, η οποία εξασφάλισε ως αντάλλαγμα στον Ερντογάν ότι η Αθήνα θα καθίσει στο τραπέζι, χωρίς να ακυρωθεί το μνημόνιο Άγκυρας-Τρίπολης. Εμμέσως πλην σαφώς αυτό νομιμοποιείται και μόνο από την ελληνοτουρκική διαπραγμάτευση, η οποία για επικοινωνιακούς λόγους αποκαλείται με τον πιο εύπεπτο όρο “διάλογος”.

Εκτιμώ, μάλιστα, ότι θα είχε καθίσει στο τραπέζι με δυσμενέστερους όρους, εάν δεν είχαν κινητοποιηθεί οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις. Εάν δεν είχε σταλεί το μήνυμα ότι οι έρευνες θα οδηγούσαν σε σύγκρουση πιθανότατα ο Ερντογάν θα δημιουργούσε με το “Ορούτς Ρέις” τετελεσμένο και ως συνέχεια αυτού θα προέκυπταν οι ελληνοτουρκικές διαπραγματεύσεις. Εάν είχε συμβεί αυτό, η τουρκική πλευρά, εκτός των άλλων, θα καθόταν στο τραπέζι με τον αέρα του νικητή.

Ο Ερντογάν, όμως, δεν ήθελε να ρισκάρει μία σύγκρουση, όταν άρχισε να σκέφτεται πως η Αθήνα ίσως δεν μπλόφαρε. Τον Τούρκο πρόεδρο ώθησε να παγώσει τις έρευνες και δύο ακόμα γεγονότα που συνδέονται με την κινητοποίηση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων: το αρνητικό για την Άγκυρα κλίμα στη Δύση και οι δυνάμει αντιτουρκικές “συμμαχίες” στην Ανατολική Μεσόγειο.

Ειδικά η άμεση εμπλοκή της Γαλλίας στη Λιβύη (βομβαρδισμός της τουρκικής βάσης Αλ Ουατίγια) υποχρεώνει τον Ερντογάν να μετρήσει πολύ μία κίνηση που πιθανότατα θα οδηγούσε σε ελληνοτουρκική σύγκρουση. Κι αυτό, επειδή ήταν πιθανό να εμπλέξει και άλλα κράτη, με αποτέλεσμα η Τουρκία να βρεθεί αντιμέτωπη με πολύ επικίνδυνη κατάσταση. Αυτοί ήταν οι λόγοι που ο Ερντογάν ανταποκρίθηκε στη γερμανική μεσολάβηση, η οποία υποστηρίζεται και από την Ουάσιγκτον. Δικαιολογεί, άλλωστε, το πάγωμα των ερευνών (κατά ένα μήνα) με την αποδοχή από την Αθήνα της διαπραγμάτευσης, την οποία παραδοσιακά επιδιώκει η τουρκική πλευρά.

“Ανοικτή” η ελληνοτουρκική διαπραγμάτευση

Η Άγκυρα ισχυρίζεται ότι η διαπραγμάτευση θα είναι “ανοικτή”, με την έννοια ότι η κάθε πλευρά θα μπορεί να θέσει όποιο ζήτημα θέλει. Με άλλα λόγια, επιδιώκει διαπραγμάτευση εφ’ όλης της ύλης των μονομερών επεκτατικών διεκδικήσεών της. Στόχος της σε πρώτη φάση είναι –μέσω της διαπραγμάτευσης– να τις νομιμοποιήσει σαν διμερείς διαφορές. Αυτό θα συμβεί εάν η Αθήνα αποδεχθεί να τις συζητήσει, ακόμα και για να τις απορρίψει.

Η ελληνική πλευρά είναι επιφυλακτική και –τουλάχιστον στα λόγια– εμμένει στην πάγια θέση ότι η μόνη διαφορά είναι η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας-ΑΟΖ. Βασικό εμπόδιο είναι ότι οι θέσεις των δύο πλευρών είναι αντιδιαμετρικές. Η Άγκυρα ισχυρίζεται –κατά παράβαση του Δικαίου της Θάλασσας– ότι τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα, ενώ η Αθήνα ότι έχουν πλήρη επήρεια σε υφαλοκρηπίδα-ΑΟΖ.

Εάν η Αθήνα ήταν συνεπής στη θέση για “μοναδική διαφορά”, αντί για διαπραγματεύσεις θα επέμενε ότι η διαφορά για την επήρεια των νησιών σε υφαλοκρηπίδα-ΑΟΖ πρέπει να παραπεμφθεί στο Διεθνές Δικαστήριο με ένα συνυποσχετικό, που να μην περιέχει υποδείξεις προς το δικαστήριο. Τα πράγματα, όμως, δεν είναι τόσο απλά. Η οριοθέτηση συνδέεται με δύο κρίσιμα ζητήματα: Πρώτον, με την επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων. Δεύτερον, με τη θεωρία των “γκρίζων ζωνών”.

Η “συνεκτική εκμετάλλευση”

Και τα δύο είχαν προκύψει κατά τη διάρκεια των άτυπων διερευνητικών επαφών (34 γύροι), οι οποίες υποτίθεται ότι το 2003 (επικεφαλής οι πρέσβεις Αναστάσιος Σκοπελίτης και Ουγούρ Ζιγιάλ) είχαν φέρει τις δύο χώρες ένα βήμα πριν τη Χάγη. Ας σημειωθεί ότι σ’ εκείνες τις διαπραγματεύσεις η Άγκυρα διαπραγματευόταν να αναγνωρίσει υφαλοκρηπίδα (όχι πλήρη επήρεια) σε ελληνικά νησιά του ανατολικού Αιγαίου, εάν η Αθήνα της παραχωρούσε ένα 23% της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου (δεν συζητούσαν τότε για Ανατολική Μεσόγειο).

Οι Τούρκοι ζητούσαν να τους δοθεί ενιαία κι όχι διάσπαρτη υφαλοκρηπίδα στο βόρειο Αιγαίο, στην περιοχή που ορίζεται (εκτός ελληνικών χωρικών υδάτων) από το Άγιον Όρος και τη Σιθωνία, τη Σκύρο, τη βραχονησίδα Καλόγεροι (δυτικά της Χίου), τον Άγιο Ευστράτιο και τη Λέσβο. Ζητούσαν να εφαρμοσθεί εκεί η αρχή της “συνεκτικής εκμετάλλευσης” με το επιχείρημα ότι στο βόρειο Αιγαίο υπάρχουν εκτεταμένα διεθνή ύδατα, αλλά έχοντας στο μυαλό τους ότι όποια κοιτάσματα πετρελαίου πιθανολογείται πως υπάρχουν στο Αιγαίο υπάρχουν εκεί. Εναλλακτικά είχαν προτείνει ή μοίρασμα μεταξύ των δύο χωρών, ή συνεκμετάλλευση με προκαθορισμένα ποσοστά.

Η Άγκυρα είχε ζητήσει το συνυποσχετικό ουσιαστικά να οριοθετεί την υφαλοκρηπίδα στο Αιγαίο και απλώς το Διεθνές Δικαστήριο να εκδώσει μια σχεδόν προκαθορισμένη από το συνυποσχετικό απόφαση. Με τη σφραγίδα της Χάγης η συμφωνία θα περνούσε ευκολότερα στην ελληνική κοινή γνώμη. Η Τουρκία επεδίωκε να αποκτήσει υφαλοκρηπίδα δυτικά των ελληνικών νησιών του ανατολικού Αιγαίου όχι μόνο για οικονομικούς, αλλά και για γεωπολιτικούς λόγους, αφού έτσι θα τα εγκλώβιζε, εγγράφοντας υποθήκη για μελλοντικές διεκδικήσεις.

Ο 27ος γύρος και τα “παρεμπίπτοντα ζητήματα”

Σύμφωνα με ρεπορτάζ που είχα δημοσιεύσει στην “Καθημερινή” το 2006 (4-6-2006) και το οποίο ποτέ δεν αμφισβητήθηκε, η ελληνική πλευρά είχε αποδεχθεί σε μεγάλο βαθμό τις προαναφερθείσες τουρκικές προτάσεις, προκειμένου να παραπεμφθεί η “διαφορά” στη Χάγη. Την άνοιξη του 2003, όμως, στον 27ο γύρο προέκυψε το εμπόδιο των “γκρίζων ζωνών”.

Ας σημειωθεί ότι μέχρι τις διερευνητικές επαφές, η Ελλάδα δεν ζητούσε γενικά οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου, αλλά συγκεκριμένα στη θαλάσσια προέκταση της συνοριακής γραμμής στον Έβρο και στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ των ελληνικών νησιών του ανατολικού Αιγαίου και των μικρασιατικών παραλίων. Συγκρινόμενο μ’ αυτή την πάγια θέση, το σχέδιο συνυποσχετικού συνιστούσε μεγάλη ελληνική υποχώρηση.

Το πιο επικίνδυνο, όμως, ήταν πως αναφερόταν ρητά σ’ αυτό ότι οι δύο πλευρές συναινούσαν να επιλυθούν από το Διεθνές Δικαστήριο και τα “παρεμπίπτοντα ζητήματα”. Όταν ο Σκοπελίτης είχε ζητήσει να καθορισθούν τα “παρεμπίπτοντα ζητήματα”, ο Ζιγιάλ είχε αποφύγει να τα κατονομάσει, δηλώνοντας ότι η Άγκυρα θα έχει δικαίωμα να θέσει όποιο ζήτημα θέλει. Και μάλιστα είχε ξεκαθαρίσει ότι θα διατηρήσει ακέραιες τις θέσεις της, ακόμα κι αν το Δικαστήριο έκρινε μη “παρεμπίπτοντα” τα ζητήματα που θα έθετε η τουρκική πλευρά και αρνιόταν να τα κρίνει.

Όταν το Δικαστήριο θα ζητούσε από τις δύο πλευρές τους χάρτες με τις εκατέρωθεν επικράτειες, θα προέκυπτε το πρόβλημα. Για μία σειρά ελληνικών νησίδων, η Άγκυρα θα ισχυριζόταν (το ισχυρίζεται από το 1996) ότι είναι “γκρίζες ζώνες”, αν και τώρα πλέον μιλάει για “τουρκικά νησιά υπό ελληνική κατοχή”! Ας σημειωθεί ότι ο Ζιγιάλ είχε εμφανισθεί ευέλικτος σ’ αυτό το θέμα, το οποίο είχε συζητηθεί αρκετές φορές. Άφηνε να εννοηθεί, χωρίς όμως να δεσμεύεται, ότι αν η Άγκυρα έπαιρνε αυτά που ζητούσε σε υφαλοκρηπίδα δεν θα έπαιζε σ’ εκείνη τη φάση δυνατά το χαρτί των “γκρίζων ζωνών”.

Χωρικά ύδατα πολλαπλού εύρους

Όπως προανέφερα, το δεύτερο ζήτημα που συνδέεται με την οριοθέτηση είναι η επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων στα 12 μίλια. Ο Σκοπελίτης το είχε θέσει από νωρίς, αλλά ο συνομιλητής του είχε αρνηθεί να το συζητήσει, επικαλούμενος την απόφαση της τουρκικής Εθνοσυνέλευσης ότι η επέκταση αποτελεί αιτία πολέμου. Παρόλα αυτά, η ελληνική πλευρά είχε ρίξει στο τραπέζι διάφορες προτάσεις, κοινός παρανομαστής των οποίων ήταν το εύρος των χωρικών υδάτων στο Αιγαίο να ποικίλλει από έξι μέχρι 12 μίλια.

Σε λίγες περιοχές, κυρίως στο βορειοδυτικό Αιγαίο, όπου η επέκταση δεν επηρεάζει τις τουρκικές διεκδικήσεις, θα επεκτείνονταν στα 12 μίλια. Στο νότιο και στο ανατολικό Αιγαίο, όμως, όπου η επέκταση επηρεάζει και την υφαλοκρηπίδα και το εύρος του διεθνούς εναερίου χώρου που χρησιμοποιούν τα τουρκικά μαχητικά, τα ελληνικά χωρικά ύδατα θα παρέμεναν στα έξι μίλια, χωρίς δυνατότητα μελλοντικής επέκτασης. Σύμφωνα με αξιόπιστες πληροφορίες, η φόρμουλα εκείνη αποτέλεσε αντικείμενο διαπραγμάτευσης και αργότερα, αλλά η τουρκική πλευρά δεν έδωσε συνέχεια.

Το υλικό που έχει συγκεντρωθεί από εκείνες τις διαπραγματεύσεις θα είναι –σύμφωνα με αξιόπιστες πληροφορίες– η αφετηρία της νέας ελληνοτουρκικής διαπραγμάτευσης. Θα είναι τα ίδια προβλήματα που θα μπουν στο τραπέζι, αν και τώρα η έμφαση όσον αφορά την οριοθέτηση θα είναι στην Ανατολική Μεσόγειο, όχι στο Αιγαίο. Η τουρκική επιδίωξη, όμως, είναι η ίδια: μοιρασιά –με τον έναν ή τον άλλο τρόπο– των κυριαρχικών δικαιωμάτων που παραχωρεί το διεθνές δίκαιο στην Ελλάδα. Το μνημόνιο Άγκυρας-Τρίπολης, μάλιστα, δίνει στον Ερντογάν καίριο διαπραγματευτικό πλεονέκτημα.