Μία ψυχαναλυτική προσέγγιση των “ήρεμων υδάτων” με την Τουρκία

Η περιβόητη συνάντηση θα λάμβανε χώρα στο “Σπίτι της Τουρκίας“, στη Νέα Υόρκη. Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι δεν πραγματοποιήθηκε και με τον τρόπο που η τουρκική πλευρά υποτίμησε την ελληνική, η επιλογή του τόπου της συνάντησης αλλά και το ίδιο το γεγονός της απαξίωσης θα μπορούσαν να ερμηνευτούν με ποικίλους τρόπους. Όπως στη γλώσσα, έτσι και στα κοινωνικά δρώμενα υπάρχει μια αυτόνομη πραγματικότητα. Τα σύμβολα είναι πιο πραγματικά από αυτό που συμβολίζουν, το σημαίνον προηγείται και καθορίζει το σημαινόμενο.

Τα συμβολικά γεγονότα, αντί να προστίθενται στα “πραγματικά” κοινωνικά φαινόμενα, αποτελούν άμεσα συστατικά τους. Υπάρχει μια κανονιστική διάσταση σε αυτή την επίσημη σημειολογική αντίληψη του ασυνείδητου. Αυτό εμφανίζεται στο θέμα της “Συμβολικής Τάξης” και στις εξελίξεις σχετικά με το “Νόμο”. Το συμβολικό δεν είναι μόνο το σύνολο των δομών που δίνουν μορφή στις εκφράσεις της ανθρώπινης ψυχής, είναι επίσης αυτό που δομεί εκ των προτέρων, σε κανονιστικό επίπεδο, το σχεσιακό πεδίο μεταξύ των ατόμων στο οποίο το καθένα πρέπει να βρει τη θέση του.

Με βάση λοιπόν τα παραπάνω είναι ξεκάθαρο ότι ο τόπος της συνάντησης δίνει μια συμβολική διάσταση. Εδώ το σημαίνον “Σπίτι της Τουρκίας” φανερώνει τη θέση από την οποία ξεκινά η άλλη πλευρά στο επίπεδο του συμβολισμού: “είμαι εντός έδρας… ακόμα και στη Νέα Υόρκη”. Στο επίπεδο του ασυνειδήτου λοιπόν περνάει ήδη το μήνυμα ότι συμβολικά η θέση της Τουρκίας είναι αυτή που έχει την ισχύ σε σχέση με την Ελλάδα.

Ποια είναι η στάση της ελληνικής αντιπροσωπείας έναντι της Τουρκίας σ’ αυτή την περίπτωση; Μα φυσικά αυτή του “ματαιωμένου επαίτη”. Αυτού δηλαδή που επιθυμεί διακαώς τον διάλογο με σκοπό το να συνεχιστούν τα “ήρεμα νερά” για χάρη της ειρηνικής συνύπαρξης με την γείτονα χώρα. Μόνο που το αίτημα γι’ αυτήν την ειρηνική συνύπαρξη μοιάζει να είναι μόνο από την ελληνική πλευρά. Στο επίπεδο του ασυνειδήτου το μήνυμα που λαμβάνει η Τουρκία είναι πως αυτή επιλέγει το πότε, το πού και το εάν θα υπάρξει συνάντηση και πιθανότατα και το τί θα συζητηθεί.

Η “Συμβολική Τάξη” τίθεται και καθορίζεται σύμφωνα με τους δικούς μου (Τουρκία) όρους. Και ποια είναι η απάντηση της Ελλάδας; Προσπαθεί απλά να υποβαθμίσει το γεγονός, ώστε να απωθηθεί κι αυτό από το ελληνικό ασυνείδητο. Η κατά κάποιο τρόπο μαζοχιστική στάση της ελληνικής κυβέρνησης, μπορεί να ερμηνευθεί με τον τρόπο που συχνά παρατηρείται στην κλινική πράξη: τα θύματα υποβαθμίζουν την βίαιη συμπεριφορά του θύτη-κακοποιητή τους. Συχνά, προσπαθούν να τον δικαιολογήσουν ή κάποιες φορές παίρνουν το φταίξιμο επάνω τους, ή υποβαθμίζουν το γεγονός και προσπαθούν να το αρνηθούν ή και να το απωθήσουν.

Η άρνηση

Είναι πολλά και συχνά τα παραδείγματα τα τελευταία χρόνια, όπου η ελληνική εξωτερική πολιτική διακατέχονται από ένα πνεύμα άρνησης απέναντι στην τουρκική επιθετικότητα. Στον λόγο που εκφώνησε ο πρωθυπουργός στα Ηνωμένα Έθνη την περασμένη εβδομάδα υπήρξε η φράση: «Επιδιώκουμε τον διάλογο και την ειρηνική συνύπαρξη με τους γείτονές μας. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι αυτές τις αρχές δεν έχουν κάποια αξία στον σημερινό κόσμο. Εμείς πιστεύουμε το αντίθετο: είναι η πηγή δύναμης, ο μόνος δρόμος προς μία ειρήνη που έχει διάρκεια. Ασφαλώς, δεν είμαστε αφελείς. Έχουμε πλήρη επίγνωση των απειλών και των κινδύνων αστάθειας στην ευρύτερη γειτονιά μας».

Η φράση αυτή δεν είναι μια μορφή άρνησης; Μια άρνηση στο κατά πόσο τελικά “ασφαλώς, [δεν(;)] είμαστε αφελείς”. Μήπως τελικά αυτό είμαστε; Η έννοια της άρνησης χρησιμεύει για την εισαγωγή ενός ασυνείδητου απωθημένου περιεχομένου στη συνείδηση, διατηρώντας παράλληλα μια ορισμένη απόσταση, διότι αυτό συχνά δεν είναι αποδεκτό. Σε κείμενο του Φρόυντ πάνω στην άρνηση αναφέρεται το παράδειγμα ασθενούς του: «...δεν είναι η μητέρα μου…» (άρα ακριβώς πρόκειται για εκείνη), όπου το απωθημένο περιεχόμενο που προηγείται της άρνησης υπάρχει χωρίς να γίνεται αποδεκτό.

Η άρνηση είναι ένας ειδικός μηχανισμός στο πεδίο της απώθησης, όπου το υποκείμενο επιβεβαιώνει μια ασυνείδητη σκέψη, ενώ της επιτρέπει να έχει πρόσβαση στη συνείδηση. Διότι η φράση “δεν είμαστε αφελείς” θα μπορούσε να ερμηνευτεί και σαν μορφή ομολογίας. Όμως, αυτή η εμμονική στάση του πρωθυπουργού στην πεποίθηση-βεβαιότητα περί “ήρεμων υδάτων” μοιάζει να είναι μόνο στο μυαλό της ελληνικής διπλωματίας: Ωστόσο, τα “ήρεμα νερά” που έχουμε βιώσει τα τελευταία δύο χρόνια δεν πρέπει να είναι κάτι εφήμερο.

Αρκεί να ρίξει κανείς μια ματιά σε όσα γράφονται για την Κάσο, το Πίρι Ρέις, τα τουρκικά αλιευτικά κλπ για να διαπιστώσει κανείς πως η αναφορά σε “ήρεμα νερά” υπάρχει μόνο ως παραληρηματική ψευδαίσθηση από την ελληνική πλευρά. Αυτή η ρήξη, η μη-επαφή, η σχεδόν απουσία της σχέσης με την πραγματικότητα θα μπορούσε ενδεχομένως να ερμηνευτεί ως μία απόρριψη και αποβολή της συμβολικής τάξης που συναντούμε στην ψύχωση.

Αυτός ο αποκλεισμός της πραγματικότητας δημιουργεί ένα κενό στη συμβολική πραγματικότητα του υποκειμένου, και όταν το αποκλεισμένο σημαίνον επιστρέφει, το κάνει ως ψυχωτικό σύμπτωμα, όπως ένα παραλήρημα ή μια ψευδαίσθηση. Η ελληνική εξωτερική πολιτική μοιάζει να έχει αποκλειστεί από το συμβολικό και να μην μπορεί να επιστρέψει σε αυτό. Έτσι θα τολμούσε να πει κανείς, ότι η ρήξη με την πραγματικότητα επανεμφανίζεται με τη μορφή σχεδόν παραληρητικών ιδεών και ψευδαισθήσεων.

Φοβία έναντι στην Τουρκία: Το άγχος του ευνουχισμού

Θα τολμούσε κανείς να ερμηνεύσει την εμμονή της ελληνικής πλευράς με τον διάλογο ως κάτι που αγγίζει τα όρια της φοβίας και του άγχους του ευνουχισμού: «Η Τουρκία πρέπει να άρει την απειλή πολέμου εναντίον της Ελλάδας, που εξακολουθεί να πλανάται ως “γκρίζο σύννεφο” πάνω από τις σχέσεις μας. Έχουν περάσει 30 χρόνια, το casus belli πρέπει να αποσυρθεί. Δεν έχει θέση στις σχέσεις μεταξύ γειτόνων που διατηρούν φιλικές σχέσεις. Ο δρόμος που πρέπει να ακολουθήσουμε είναι αυτός της διπλωματίας, όχι της γλώσσας των όπλων».

Ο τρόπος που ζητά ο πρωθυπουργός την άρση του casus belli μοιάζει περισσότερο με τα παρακάλια ενός παιδιού, ενός ανώριμου Εγώ, που υπό το άγχος του ευνουχισμού, σχεδόν ικετεύει τη γείτονα χώρα που απειλεί. Η Ελλάδα δεν μοιάζει ως χώρα με συμβολική ισχύ, που με τις πράξεις της δίνει την επιβεβαίωση ενός στιβαρού κράτους που δεν ανέχεται προσβολές και απειλές και με αυτοπεποίθηση επιβάλλει τα κυριαρχικά της δικαιώματα. Αντίθετα παρουσιάζεται ως χώρα που για ακόμα μια φορά περιμένει έναν Άλλο (την Chevron εν προκειμένω), μια μορφή πατρικής φιγούρας που θα αναγνωρίσει, θα επιβεβαιώσει και θα μας προστατέψει από την απειλή του ευνουχισμού απέναντι στην Τουρκία.

Αυτή (Chevron) θα εγκαταστήσει μια εκ νέου “Συμβολική Τάξη” που θα νομιμοποιήσει τα κυριαρχικά μας δικαιώματα και θα καθορίσει τις εξελίξεις σχετικά με τον “Νόμο” (της εταιρείας): «Ασκούμε τα κυριαρχικά δικαιώματά μας νότια της Κρήτης, αυτό αναγνωρίζεται από τη Chevron και θα συνεχίσουμε στον ίδιο δρόμο». Στο κενό της συμβολικής πραγματικότητας της Ελλάδας λοιπόν θα μπει ένα επίθεμα, μία εταιρεία, για να μπορέσει να καλύψει με τα τρυπάνια της, την τρύπα του συμβολικού και να συνεχίσουμε την παραληρηματική μας ψευδαίσθηση: ένας συμβολικός “Άλλος”, ένας “Πατέρας” θα μας προστατεύσει και θα μας βοηθήσει ή και θα μας απαλλάξει από τον βραχνά της υπεράσπισης των κυριαρχικών μας δικαιωμάτων.

Οι θεωρίες συνωμοσίας και ιδιαίτερα αυτές περί καλών ή κακών, πάντα ιντριγκάρουν την φαντασία και βολεύουν, ώστε να καλυφθούν οι ανεπάρκειες της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας. Είναι βολικό να υπάρχει ένα μυστήριο γύρω από σκοτεινές δυνάμεις, ώστε να καλύπτονται τα ελλείματα και οι παλινωδίες. Ίσως και να υπάρχουν, όμως, στην περίπτωση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής,  ίσως απλά να έχουν μετατρέψει την ανικανότητά τους σε ιδεολογία!

 

---

 

Ο Στέλιος Κοντακιώτης έχει κάνει σπουδές Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και μεταπτυχιακές σπουδές στην Γαλλία πάνω στην Κλινική Ψυχολογία και Ψυχοπαθολογία καθώς επίσης και στην Ψυχανάλυση. Εργάστηκε στην Γαλλία και τα τελευταία χρόνια εργάζεται ως κλινικός ψυχολόγος στην Ελλάδα.