Ο Μακάριος δεν περίμενε την απειλή Καραμανλή – Οι αποκαλύψεις του Σπύρου Κυπριανού

Τα όσα καταγράφονται στο βιβλίο, «Σπύρος Κυπριανού στην μάχη της ιστορίας όπως την έζησα, τόμος Α΄ 1932-1956», που πρόσφατα κυκλοφόρησε, φωτίζουν ακόμη περισσότερο μια κρίσιμη για τον τόπο περίοδο. Το βιβλίο, συνιστά μια κατάθεση ιστορίας, ένα σύγγραμμα, πλούσιο σε ιστορικά ντοκουμέντα και νέα στοιχεία για την περίοδο, την οποία εξετάζει. Περιλαμβάνονται πολλές μαρτυρίες ενός ανθρώπου, που όχι μόνο έζησε τα γεγονότα, αλλά κλήθηκε στη συνέχεια να τα διαχειριστεί, πρώτα ως υπουργός Εξωτερικών και στη συνέχεια ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας.

Το βιβλίο είναι, όπως αναφέρθηκε, αφηγήσεις του αείμνηστου πρώην Προέδρου, που επιμελήθηκε, μέσα από έρευνα και τεκμηρίωση, ο δημοσιογράφος Γιώργος Κ. Τσαλακός. Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη. Θα ακολουθήσει και δεύτερος τόμος, που θα καλύπτει την περίοδο από το 1960 μέχρι και το θάνατο του Σπύρου Κυπριανού.

Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Σπύρο Κυπριανού, το ελλαδικό δόγμα, τότε, του «ανήκομεν εις την Δύσιν» προνοούσε ότι το Κυπριακό έπρεπε να λυθεί εντός αυτών των πλαισίων και, προπαντός, να μην το θέτει σε κίνδυνο. Αναγνωρίζοντας ακριβώς αυτά τα αδιέξοδα, αλλά και το γεγονός ότι στα Ηνωμένα Έθνη το αμερικανο-βρετανικό μπλοκ, παρά τις επιμέρους εσωτερικές διαφορές τους, εμπόδιζε την υιοθέτηση από την Γενική Συνέλευση ικανοποιητικών ψηφισμάτων επί των ελληνικών Προσφυγών, ο Μακάριος αναγκάστηκε να υιοθετήσει την γραμμή της Ανεξαρτησίας. Γνώριζε ότι η ελληνική κυβέρνηση ευνοούσε την γραμμή της Ανεξαρτησίας, αλλά η κυβέρνηση Καραμανλή δεν ήθελε να μοιραστεί την ευθύνη της εγκατάλειψης της γραμμής της Αυτοδιάθεσης-Ένωσης. Την ανέλαβε εξ ολοκλήρου ο Μακάριος, όπως συνήθιζε να πράττει στις δύσκολες στιγμές.

Τα όσα συνέβησαν στην Πενταμερή Διάσκεψη, κατά την οποία υπογράφηκαν οι Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου, ήταν για τον Μακάριο μία πάρα πολύ οδυνηρή εμπειρία, αναφέρει ο Σπύρος Κυπριανού. Όπως αφηγείται ο πρώην Πρόεδρος, ο Μακάριος δεν περίμενε ποτέ την απειλή του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή ότι η Ελλάδα θα τερμάτιζε την συμπαράστασή της στον αγώνα της Κύπρου εάν ήγειρε ο Αρχιεπίσκοπος επιφυλάξεις ή δεν αποδεχόταν τις Συμφωνίες της Ζυρίχης ως είχαν, επιζητώντας βελτιώσεις στα εξαιρετικά επικίνδυνα σημεία τους. Ούτε, φυσικά, την συμπεριφορά του υπουργού Εξωτερικών Ευάγγελου Αβέρωφ κατά την διάρκεια των εργασιών της Πενταμερούς Διάσκεψης, ο οποίος στην ουσία επανέλαβε, δύο φορές με διαφορετικά λόγια, αλλά επισήμως, εντός των Πρακτικών και ενώπιον των υπουργών Εξωτερικών Βρετανίας και, προπαντός, της Τουρκίας, την απειλή εγκατάλειψης των Ελληνοκυπρίων και τις επικρίσεις της Ελλάδας για τις επιφυλάξεις του Μακαρίου.

Σύμφωνα με τον Κυπριανού, το γεγονός ότι ο Μακάριος αποφάσισε, παρά τις ελληνικές αντιδράσεις, να θέσει ενώπιον της Πενταμερούς Διάσκεψης τις επιφυλάξεις του ήταν χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του. «Δεν μπορούσε να αποδεχθεί ένα τελεσίγραφο χωρίς να πει αυτά που πίστευε και για τα οποία, εκ των υστέρων, αποδείχθηκε ότι είχε απόλυτο δίκαιο. Υπέγραψε τις Συμφωνίες, παραμερίζοντας τις διαφωνίες του, γιατί, αν δεν τις υπέγραφε, αυτό που θα επακολουθούσε θα ήταν πολύ χειρότερο και θα οδηγούσε στην καταβαράθρωση των αγώνων και των θυσιών του ελληνισμού της Κύπρου. Όντας δίπλα του, όλες εκείνες τις κρίσιμες ώρες των διλημμάτων στην διάρκεια της Πενταμερούς Διάσκεψης, είχα καταλάβει ότι πρόθεση του Αρχιεπισκόπου ήταν τελικά να υπογράψει τις Συμφωνίες».

Ο Μακάριος το είπε κάποια στιγμή στον Κυπριανού, ο οποίος και τήρησε τη δέσμευση να μην πει σε κανένα τίποτα. Ο Μακάριος προσπάθησε να εξασφαλίσει κάποιες βελτιώσεις, έστω και την υστάτη, αλλά χωρίς επιτυχία.

Το ρήγμα με την Αθήνα

Ο Μακάριος έκλεισε, σχεδόν αμέσως, το ρήγμα που δημιουργήθηκε μεταξύ του ιδίου και της ελληνικής κυβέρνησης λόγω των επιφυλάξεων που είχε εκφράσει στην Πενταμερή Διάσκεψη. Και αυτό γιατί στην απαρχή του νέου κράτους, και όπως πάντα, η Ελλάδα θα εξακολουθούσε να είναι το βασικό μας στήριγμα. Είναι μια προσέγγιση, που ισχύει μέχρι σήμερα και διαχρονικά υιοθετείται από όλους τους Προέδρους. Από τον Μακάριο, τον Κυπριανού μέχρι και σήμερα, τον Χριστοδουλίδη.

Αργότερα, για να επανέλθουμε στις αφηγήσεις του Κυπριανού, ο Μακάριος του είχε πει: «Αυτόν τον Καραμανλή τον εκτιμώ, είναι σκληρός, μπορεί να διαφωνήσαμε, αλλά είναι έντιμος άνθρωπος». Είναι γνωστό πως ο Καραμανλής δεν επισκέφθηκε ποτέ την Κύπρο. Ο Κυπριανού αναφέρει πως όταν αυτός ήταν Πρόεδρος τον είχε προσκαλέσει πολλές φορές.

Η απάντησή του ήταν πάντα η ίδια: «Τι να έρθω να κάνω στην Κύπρο. Μαζί κάναμε τις συμφωνίες με τον Μακάριο στο Λονδίνο και οι Κύπριοι θεωρούν εκείνον ήρωα και εμένα προδότη». Πάντως, την τελευταία φορά που τον κάλεσε, ως Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας, φάνηκε ότι συζητούσε να επισκεφθεί την Κύπρο «και με το σπάνιο χαμόγελό του με ρώτησε αν η Λευκωσία διαθέτει γήπεδο γκολφ, που ήταν το αγαπημένο του σπορ…».

Είχε σοσιαλδημοκρατικούς προσανατολισμούς

Ο Σπύρος Κυπριανού αναφέρει πως οι επαφές του με τους Εργατικούς στη Βρετανία είχαν επηρεάσει και τα πολιτικά του οράματα. «Μιας και με είχε κερδίσει η πολιτική, πολλές φορές σκεφτόμουν πως αυτό που θα ήθελα να κάνω σε μια ελεύθερη Κύπρο, όταν ο αγώνας θα τελείωνε, ήταν η δραστηριοποίησή μου σε ένα κόμμα με σοσιαλιστικό προσανατολισμό, δημοκρατικές αρχές και
στόχο την κοινωνική δικαιοσύνη, ανάπτυξη και ευημερία (η σημερινή Σοσιαλδημοκρατία).

Συγκεκριμένα, από την εποχή που ήμουν εκπρόσωπος της Εθναρχίας στο Λονδίνο, ήθελα, όταν θα επέστρεφα στην Κύπρο, να ενταχθώ στο Σοσιαλιστικό Κόμμα της Κύπρου. Όμως, τα γεγονότα με έφεραν στο πολιτικό κίνημα ΕΔΜΑ (Εθνικό Δημοκρατικό Μέτωπο Αναδημιουργίας), στο οποίο, αφού εντάχθηκα, πρόβαλλα, σε ομιλίες μου, το όραμά μου ότι στο νεοσύστατο κράτος θα πρέπει να υπάρχει ελευθερία, ευημερία, κοινωνική δικαιοσύνη, συναίνεση, καθώς και ενδυνάμωση των δημοκρατικών θεσμών και αξιών. Αυτές ήταν και οι αρχικές επιδιώξεις του ΕΔΜΑ, το οποίο επιθυμούσε να συμπορευθεί με τις διεθνείς δημοκρατικές δυνάμεις της εποχής και να υπηρετήσει τις αρχές της κοινωνικής δικαιοσύνης και του Διεθνούς Δικαίου. Έζησα τον διπλωματικό αγώνα για την απελευθέρωση της Κύπρου και την διαμόρφωση του νέου κράτους λεπτό προς λεπτό», ανέφερε.

Στις αφηγήσεις του αναφέρεται εκτενώς στις εμπειρίες του, στα βιώματά του. «Τα έζησα είτε ως γραμματέας του Αρχιεπισκόπου, είτε ως εκπρόσωπος της Εθναρχίας στο Λονδίνο, είτε ως μέλος της Επιτροπής για την Εφαρμογή της Συνθήκης Συμμαχίας (εκ μέρους των Τουρκοκυπρίων στην ίδια επιτροπή ήταν ο Ραούφ Ντενκτάς), είτε ως ένας από τους πρωτεργάτες της δημιουργίας του ΕΔΜΑ, είτε από την θέση του υπουργού Εξωτερικών του νέου κράτους, την οποία μου εμπιστεύθηκε ο Μακάριος. Και αργότερα, βέβαια, ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας και πρόεδρος της Βουλής.

Όσον αφορά την Κύπρο, η ειρηνική πορεία του νέου κράτους έμελλε να μην είναι αδιατάρακτη. Ενδείξεις για τις τουρκικές προθέσεις υπήρχαν από την πρώτη στιγμή της ίδρυσης του νέου κράτους. Οι Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου υπογράφηκαν τον Φεβρουάριο του 1959, αλλά, όπως αναφέρθηκε, μόλις οκτώ μήνες αργότερα, τον Οκτώβριο του 1959, το βρετανικό πολεμικό ναυτικό (Royal Navy) συνέλαβε το τουρκικό πλοιάριο Ντενίζ (Deniz), το οποίο μετέφερε όπλα και πυρομαχικά για την ΤΜΤ, την υπερεθνικιστική οργάνωση των Τουρκοκυπρίων εξτρεμιστών. Από τότε η Τουρκία εξόπλιζε την ΤΜΤ για μια ένοπλη μελλοντική σύγκρουση με τους Ελληνοκυπρίους. Το θέμα συγκαλύφθηκε από τον Βρετανό υπουργό Εξωτερικών, κατόπιν αιτήματος του Τούρκου ομολόγου του.

Αργότερα, η Τουρκοκυπριακή Ανταρσία του 1963-1964 επανέφερε τα διχοτομικά σχέδια της δεκαετίας του 1950, στα οποία πλέον ενεπλάκησαν ενεργότερα οι Ηνωμένες Πολιτείες και το ΝΑΤΟ. Στην συνέχεια, τα διχοτομικά αυτά σχέδια κορυφώθηκαν με την βοήθεια της ελληνικής χούντας, της ΕΟΚΑ Β΄ του Γρίβα και του πραξικοπήματος και έγιναν πράξη με την τουρκική εισβολή του 1974. Η αφήγηση όλων αυτών των γεγονότων, των αγώνων και των μαχών που δώσαμε για να κρατήσουμε όρθια την Κυπριακή Δημοκρατία θα ακολουθήσει…»

Στάθηκε τυχερός!

Ο Σπύρος Κυπριανού αναγνωρίζει ότι είχε σταθεί τυχερός που συμμετείχε στους διπλωματικούς αγώνες. Του δόθηκαν ευκαιρίες με τις ευθύνες που του έδωσε ο Μακάριος. Στο πλαίσιο αυτό γνώρισε πολιτικές προσωπικότητες που διαδραμάτισαν σημαντικότατο ρόλο και συνέχισαν να πρωταγωνιστούν στην πολιτική ζωή είτε της Βρετανίας είτε της Ελλάδας είτε και άλλων χωρών.

Αναφέρει σχετικά: «Η αποστολή μου στην 11η Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών το 1956 ήταν για μένα μία πολιτική εμπειρία μεγάλης σημασίας, γιατί εκείνην την χρονική στιγμή εκτυλίσσονταν, πέραν του Κυπριακού, μεγάλα διεθνή ζητήματα, όπως ήταν η εισβολή των Βρετανών, Γάλλων και Ισραηλινών στο Σουέζ, οι αμερικανικές εκλογές και ο θρίαμβος του Αϊζενχάουερ, καθώς και η εισβολή των Σοβιετικών στην Ουγγαρία. Στην Ουάσινγκτον είχα τις πρώτες επαφές με αξιωματούχους του Στέητ Ντηπάρτμεντ. Από τότε παρακολουθούσα στενά τις διεθνείς εξελίξεις, τα πολιτικά παιγνίδια, τις ομαδοποιήσεις κρατών και άλλους παράγοντες, που όλα αυτά μαζί τελικά συνέβαλαν αποφασιστικά στον συμβιβασμό της λύσης Ανεξαρτησίας για την Κύπρο».

Οι πρώτες προεδρικές εκλογές

Ο Σπύρος Κυπριανού αναφέρεται και στις πρώτες προεδρικές εκλογές, οι οποίες διεξήχθηκαν στις 13 Δεκεμβρίου 1959. «Εξελέγη ο Μακάριος, όπως ήταν αναμενόμενο, με ποσοστό 66,82%. Εντούτοις, υπήρξε και η υποψηφιότητα του Ιωάννη Κληρίδη, πατέρα του Γλαύκου Κληρίδη, που υποστηριζόταν από τον συνδυασμό του ΑΚΕΛ (Αριστερά), από τον εντονότατα δεξιό δήμαρχο της Λευκωσίας Θεμιστοκλή Δέρβη, από άλλες ομάδες της Δεξιάς, καθώς και από κάποια ακροδεξιά σύνολα». Όπως αναμενόταν ο Κυπριανού ήταν στο επιτελείο του Μακάριου με καθήκοντα στη γενέτειρα του Λεμεσό». Θυμάται ότι «συνέπεσε μία μέρα να διοργανώνουμε εμείς συγκέντρωση στην πλατεία Διοικητηρίου και πολύ κοντά, στην πλατεία Ηρώων, μιλούσαν ο Εζεκίας Παπαϊωάννου και ο Θεμιστοκλής Δέρβης, προς υποστήριξη του Ιωάννη Κληρίδη.

Αυτήν ακριβώς την σύμπραξη έκανα θέμα της ομιλίας μου, δηλαδή την συμμαχία της κομμουνιστικής Αριστεράς με την άκρα Δεξιά. Ήταν πράγματι πολύ παράδοξη ιστορία και για έναν ακόμα λόγο: Πώς ήταν δυνατόν ο Δέρβης και οι διάφοροι άλλοι οι οποίοι διακήρυσσαν ότι θα πολεμούσαν τον Μακάριο αν δεν υπέγραφε τις Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου να τον πολεμούν τώρα, σε συμμαχία με το ΑΚΕΛ, επειδή τις υπέγραψε; Πράγματι, τότε, στις κρίσιμες συσκέψεις πριν από την υπογραφή των Συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου, ο Θεμιστοκλής Δέρβης ήταν από τους θερμότερους υποστηρικτές της υπογραφής των Συμφωνιών. Υπέρ της υπογραφής, με έντονες μάλιστα απόψεις, ήταν επίσης ο μητροπολίτης Κιτίου Άνθιμος, ο ηγούμενος Κύκκου Χρυσόστομος και ο Γεώργιος Χρυσαφίνης, σύμβουλος του Μακαρίου».

Για τον Δέρβη θα αναφέρει πως αυτός πλειοδοτούσε κατά τρόπο θορυβώδη και είχε πει το περίφημο «Αν δεν υπογράψει ο Μακάριος [τις Συμφωνίες], θα υπογράψω εγώ και με τα δύο μου χέρια». Ο Κυπριανού σημειώνει ότι ο Μακάριος άκουγε τότε χωρίς να εκφέρει γνώμη. Ο Σπύρος Κυπριανού αποδίδει τη διαφωνία του συγκεκριμένου σε προσωπικές φιλοδοξίες. Ο Μακάριος είχε σχηματίσει την «μεταβατική κυβέρνηση» χωρίς να χρησιμοποιήσει ανθρώπους της πλευράς Δέρβη, ούτε και τον ίδιο.

Έπαιξαν ρόλο και άλλες καταστάσεις, όπως ο Γρίβας και οι σύμβουλοί του. «Είχα συναντήσει τον Γρίβα κατά την αναχώρησή του για την Αθήνα. Κατά σύμπτωση, ταξίδευα και εγώ εκείνην την ημέρα. Του μίλησα και δεν μου έδωσε την εντύπωση ανθρώπου ο οποίος πίστευε ότι οι Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου ήταν καταστροφή. Είχε μεν τους προβληματισμούς του, αλλά ο προσανατολισμός του ήταν να βοηθήσει στην εφαρμογή των Συμφωνιών. Σταδιακά και αρκετά αργότερα, όταν μερικοί πολιτικοί, καθώς και σύμβουλοί του, τον έπεισαν ότι θα μπορούσε να διαδραματίσει πολιτικό ρόλο, ο Γρίβας άρχισε να επιτίθεται εναντίον των Συμφωνιών και να επικρίνει τον Μακάριο.

Δεν ισχυρίζομαι ότι ο Γρίβας ήταν υπέρ των Συμφωνιών, αλλά τις κρίσιμες μέρες είχε ενημερωθεί σε βάθος για τα σοβαρότατα προβλήματα και την απειλή Διχοτόμησης –λόγω του Σχεδίου Μακμίλλαν– που θα αντιμετωπίζαμε ως ελληνισμός της Κύπρου εάν δεν υπογράφονταν. Τον είχε ενημερώσει λεπτομερώς ο πρόξενος της Ελλάδας στην Κύπρο Αριστοτέλης Φρυδάς, κατ’ εντολήν του Αβέρωφ. Από την άλλη, υπήρχαν και κάποιοι που πίστευαν ότι ο Αρχιεπίσκοπος δεν έπρεπε να γίνει Πρόεδρος. Ήταν λοιπόν για μερικούς, κατά την άποψή μου, θέμα συγκρουόμενων φιλοδοξιών». Εκεί σκόνταψε, σύμφωνα με τον αείμνηστο πρώην Πρόεδρο και μία προσπάθεια που είχαμε κάνει να εκλεγεί ο Μακάριος χωρίς ανθυποψήφιο, για να δοθεί μήνυμα ενότητας και συναίνεσης στο νεοσύστατο κράτος.

Με το ίδιο σκεπτικό ενότητας και συναίνεσης, στις ξεχωριστές εκλογές για τον Αντιπρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας, ο Φαζίλ Κιουτσούκ δεν είχε ανθυποψήφιο. Όπως αναφέρει και ο Κληρίδης προσπάθησε να πείσει τον πατέρα του, Ιωάννη, να μην είναι υποψήφιος αλλά ανεπιτυχώς. Σύμφωνα με τον Κυπριανού και κάποιοι ιεράρχες, όπως ο μητροπολίτης Κιτίου, επιχείρησαν να βοηθήσουν στην εκλογή του Μακαρίου στο προεδρικό αξίωμα χωρίς ανθυποψήφιο. Μετά, βέβαια, ο Κιτίου έγινε και εκείνος αντι-Ζυριχικός και ακραία αντι-Μακαριακός!

Αφηγήσεις, έρευνα και τεκμηρίωση

Ο πρώτος τόμος του βιβλίου “Σπύρος Κυπριανού- Στην μάχη της ιστορίας, όπως την έζησα (1932-1960)”, είναι έκτασης 844 σελίδων. Πρόκειται για ένα ογκώδες έργο, το οποίο έχει περιλάβει αφηγήσεις και ντοκουμέντα. Οι αφηγήσεις τεκμηριώνονται με έγγραφα και πηγές και αυτό το ρόλο ανέλαβε ο δημοσιογράφος, Γιώργος Τσαλακός. Όσοι πάρουν στα χέρια τους τον πρώτο τόμο και τον μελετήσει θα διαπιστώσει πως πολλά στοιχεία είναι νέα. Άλλα, τα οποία ήταν γνωστά, αναδεικνύονται μέσα από την αφήγηση ενός πρωταγωνιστή. Ο αντι-αποικιακός αγώνας, σε όλα τα πεδία, οι βρετανικές παγίδες, το γεωπολιτικό σκηνικό, καταγράφονται και παρουσιάζονται σε αυτό το μεγάλο έργο.

Εν αναμονή του δεύτερου τόμου, που προβλέπεται να έχει περισσότερο ενδιαφέρον καθώς θα αναφέρεται σε κρίσιμα γεγονότα, την ακανθώδη πορεία της Κυπριακής Δημοκρατίας, το πραξικόπημα, την εισβολή και την κατοχή, το ουσιαστικό στοιχείο είναι πως ο Σπύρος Κυπριανού από το 1977 θα είναι ο Πρόεδρος Δημοκρατίας και ο διαχειριστής του Κυπριακού.

Ο Σπύρος Κυπριανού ήταν σύμβουλος του Μακάριου πριν την ανεξαρτησία, την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας. Ήταν ο πρώτος υπουργός Εξωτερικών, Πρόεδρος της Δημοκρατίας, μετά το θάνατο του Μακάριου αλλά και Πρόεδρος της Βουλής. Υπενθυμίζεται ότι η απομάκρυνσή του από το υπουργείο Εξωτερικών έγινε από τη χούντα των Αθηνών, η οποία τον θεωρούσε ανεπιθύμητο πρόσωπο.