Όταν ο Αρσένης έριξε τις μπάρες στην ορεινή Θράκη

Η τελευταία από τις επιτηρούμενες ζώνες, οι μπάρες στην ορεινή Θράκη καταργήθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του 1990 από τον τότε υπουργό Άμυνας Γεράσιμο Αρσένη. Επρόκειτο για μια πολιτική απόφαση, η οποία δημιούργησε νέα δεδομένα στο εσωτερικό της μουσουλμανικής μειονότητας και βελτίωσε την εικόνα του ελληνικού κράτους στα μάτια των Ελλήνων μουσουλμάνων. Βασική πηγή για τη συγγραφή του εν λόγω άρθρου, αποτέλεσε το αρχείο του Αρσένη, ενώ ερευνήθηκε διεξοδικά και ο Τύπος της εποχής.

Η ύπαρξη επιτηρούμενων ζωνών, εντός της ελληνικής επικράτειας, χρονολογείται από την δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά. Το καθεστώς Μεταξά, τον Δεκέμβριο του 1936, κύρωσε τον Αναγκαστικό Νόμο 736/1936 «περί μέτρων ασφαλείας οχυρών θέσεων». Βάσει του νόμου αυτού ορισμένες παραμεθόριες περιοχές, στα βόρεια σύνορα της χώρας, χαρακτηρίστηκαν «αμυντικές περιοχές», δεδομένου ότι θα εκτελούνταν έργα οχύρωσης.

Κάθε αμυντική περιοχή αποτελούνταν από μια Απαγορευμένη ζώνη και μια Επιτηρούμενη Ζώνη. Στην πρώτη απαγορευόταν η είσοδος προσώπων μη στρατιωτικών. Στη δε Επιτηρούμενη ζώνη, η είσοδος και η κυκλοφορία προσώπων ή οχημάτων γινόταν υπό αυστηρούς όρους και περιορισμούς. Στις περιοχές αυτές είχαν τοποθετηθεί ειδικές πινακίδες, οι οποίες επεσήμαναν την ιδιαιτερότητα του χώρου.

Τί ίσχυε με τις επιτηρούμενες ζώνες

Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών είχαν εφοδιαστεί με ειδικές ταυτότητες (λευκές), ενώ χρειαζόταν ειδική άδεια από τη αστυνομία και τον στρατό για όποιον δεν ήταν μόνιμος κάτοικος. Ο νόμος αφορούσε έντεκα συνολικά παραμεθόριους νομούς της χώρας. Το σύστημα των επιτηρούμενων ζωνών επιβίωσε και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, εξαιτίας του από βορρά κομμουνιστικού κινδύνου.

Τον Δεκέμβριο του 1970, οι επιτηρούμενες ζώνες καταργήθηκαν παντού, εκτός από τη Δυτική Θράκη. Το καθεστώς της Επιτηρούμενης Ζώνης στην περιοχή της Θράκης διατηρήθηκε μέχρι τον Νοέμβριο του 1995, όπου ο τότε υπουργός Εθνικής Άμυνας έριξε την τελευταία μπάρα που χώριζε τους Πομάκους, του ορεινού όγκου της Ροδόπης, από τον υπόλοιπο πληθυσμό της περιοχής. Ας δούμε, όμως, το ιστορικό πλαίσιο της συγκεκριμένης πολιτικής απόφασης.

Από την Ξάνθη έως τον Εχίνο, το μεγαλύτερο από τα Πομακοχώρια της περιοχής, μια διαδρομή 28 χλμ., υπήρχαν τρία σημεία ελέγχου (“μπάρες” τις ονόμαζαν χαρακτηριστικά οι ντόπιοι). Το πρώτο, λίγο έξω από την Ξάνθη καταργήθηκε το 1979. Το δεύτερο, στο 9ο χιλιόμετρο Ξάνθης-Σταυρούπολης έπαυσε να λειτουργεί το 1993, ενώ το τελευταίο βρισκόταν στο 21ο χιλιόμετρο από την Ξάνθη, της οδού που συνδέει την πόλη με τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα.

Με συγκατάθεση του Ανδρέα

Η συγκεκριμένη μπάρα απέκλειε 15 μειονοτικά χωριά, στα οποία κατοικούσαν 20.000 κάτοικοι. Παρόλο που τυπικά δεν λειτουργούσε από τον Μάιο του 1995, εντούτοις παρέμενε το σημείο ελέγχου. Ο Αρσένης είχε αποφασίσει να καταργήσει και επίσημα την τελευταία διαχωριστική γραμμή (“μπάρα”) και μάλιστα είχε ανακοινώσει δημοσίως την πρόθεσή του αυτή. Είχε προηγηθεί ταξίδι του υπουργού στην περιοχή, πριν από πέντε μήνες, όπου οι κάτοικοι του Εχίνου του είχαν εκθέσει τα προβλήματα από την ύπαρξη της μπάρας.

Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την απαγόρευση, από τα μεσάνυχτα έως τις έξι το άλλο πρωί, δεν επιτρεπόταν ούτε η είσοδος, ούτε η έξοδος από την περιοχή. Ωστόσο, κύκλοι του ελληνικού υπουργείου των Εξωτερικών θεωρούσαν πρόωρη μια τέτοια ενέργεια. Ενδεχομένως, κατά την άποψή τους, έπρεπε πρώτα να διευθετηθούν οι εκκρεμείς διαφορές με τη Βουλγαρία, προκειμένου να εξασφαλιστεί ότι δεν θα παρατηρούνταν μετακινήσεις Πομάκων από και προς τη γείτονα χώρα.

Εν τέλει, ο Αρσένης, έχοντας αποσπάσει τη συγκατάθεση του Έλληνα πρωθυπουργού, Ανδρέα Παπανδρέου, μπορούσε να προχωρήσει στην κατάργηση του ιδιότυπου αυτού καθεστώτος εντός της ελληνικής επικράτειας. Το “ρίξιμο” της μπάρας είχε προγραμματιστεί να γίνει στο πλαίσιο της τριήμερης περιοδείας του υπουργού Εθνικής Άμυνας, στη Θράκη (16-19.11.1995). Στην ίδια επίσκεψη θα εγκαινίαζε διάφορα μικρά έργα που έγιναν από τις Ένοπλες Δυνάμεις, στο πλαίσιο της κοινωνικής προσφοράς των Ενόπλων Δυνάμεων.

Επρόκειτο, για πιλοτικό πρόγραμμα του στρατού, στο οποίο ο στρατεύσιμος μπορούσε, σε εθελοντική βάση, να διαθέσει τον ελεύθερο χρόνο του για να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην τοπική αυτοδιοίκηση. Επί παραδείγματι, η κατασκευή του γηπέδου του Εχίνου έγινε από το Δ’ Σώμα Στρατού στη Θράκη. Μολαταύτα, το σημαντικότερο επίτευγμα του παραπάνω προγράμματος υπήρξε η πρώτη επιστημονική καταγραφή της πομακικής γλώσσας.

Κατάργησε τις μπάρες στην ορεινή Θράκη

Στις 17 Νοεμβρίου 1995, ο Αρσένης, περνώντας από το σημείο της μπάρας, διέταξε τον Διοικητή του Δ΄ Σώματος Στρατού, αντιστράτηγο Μ. Παραγιουδάκη, να ξηλώσει την μπάρα, ενώ δήλωσε ότι «το εμπόδιο αυτό, που χώριζε αυτή την περιοχή από την υπόλοιπη Ξάνθη και απομόνωνε τα χωριά, είναι πια ιστορία. Μέχρι σήμερα χρειαζόταν για τη διέλευση κάποια ειδική άδεια. Όσοι, λοιπόν, έχουν αυτά τα λευκά χαρτιά, ας τα κρατήσουν ως κειμήλια μιας εποχής που πέρασε. Ζούμε σε μια νέα εποχή και η ασφάλεια της χώρας μας στηρίζεται στην κοινωνική συνοχή και στην οικονομική της ανάπτυξη. Η επικοινωνία είναι ελεύθερη».

Ζήτησε επίσης από όλους, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, να εργαστούν για την ανάπτυξη του τόπου. Παράλληλα, με την κατάργηση της μπάρας, έγινε άρση των περιορισμών που υπήρχαν στις μετακινήσεις προς τα χωριά της περιοχής. Σύμφωνα με τον τότε υπουργό Εθνικής Άμυνας, το ρίξιμο της μπάρας ήταν μια συλλογική κυβερνητική πράξη. Ωστόσο, ήταν ηλίου φαεινότερο ότι η κατάργηση της τελευταίας επιτηρούμενης ζώνης έγινε με πρωτοβουλία του Αρσένη, ερχόμενος ακόμα και σε σύγκρουση με στελέχη της κυβέρνησης, τα οποία είχαν διαφορετική άποψη.

Κατά τα λεγόμενά του, η απόφαση αυτή πάρθηκε υπό το πρίσμα ότι η Άμυνα προϋποθέτει πάνω απ’ όλα την κοινωνική συνοχή και τη συμμετοχή όλων των δυνάμεων στο οικονομικό και κοινωνικό γίγνεσθαι. Μέσα σε ένα περιβάλλον ανοικτών οικονομιών και οριζόντων, ο παράγοντας της εθνικής ασφάλειας θα πρέπει να εξασφαλίζεται από την οικονομική ευρωστία ενός κράτους, αλλά και από ισχυρές οικονομικές συνεργασίες με γειτονικές χώρες.

Τέλος εποχής

Εκτός των παραπάνω, η συγκεκριμένη πολιτική απόφαση αποτέλεσε αναπόδραστο βήμα προς την κατεύθυνση της αναπτυξιακής ανασυγκρότησης της Θράκης. Αναντίρρητα, οι επιτηρούμενες ζώνες αποτελούσαν ανάχωμα στην ανάπτυξη της περιοχής, δεδομένου ότι δημιουργούσαν συνθήκες κοινωνικού και οικονομικού αποκλεισμού για ένα μέρος του θρακιώτικου πληθυσμού.

Στη σκέψη του Αρσένη, η ανάπτυξη δεν μπορούσε να είναι à la carte. Αποτελούσε μια συλλογική προσπάθεια, όλων των στοιχείων της Θράκης, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, γεγονός που τονίστηκε και από τον ίδιο. Ο Τύπος της εποχής χαιρέτισε την είδηση της πτώσης της μπάρας. Η “Καθημερινή” έγραφε ότι η μπάρα του Εχίνου αποτελεί παρελθόν. Τα “Νέα” τόνιζαν με πηχυαίους τίτλους ότι ο Αρσένης «Ελευθέρωσε τους Πομάκους».

Σχετικά με το τελευταίο σχόλιο, η ύπαρξη της μπάρας είχε χρησιμοποιηθεί κατ’ επανάληψη ως επιχείρημα της τουρκικής πλευράς, η οποία υποστήριζε ότι ολόκληρη η περιοχή αποτελούσε ανοικτή φυλακή, λόγω της επιτηρούμενης ζώνης. Συνεπώς, με την κίνηση αυτή, ο Αρσένης επιθυμούσε να στερήσει από την Άγκυρα το επιχείρημα των διακρίσεων σε βάρος του μουσουλμανικού πληθυσμού της Δυτικής Θράκης.

Τέλος στις επιτηρούμενες ζώνες

Κατά τον ίδιο, η ύπαρξη της στρατιωτικής ζώνης δεν αφορούσε τις μουσουλμανικές κοινότητες της περιοχής, αλλά την παραμεθόριο περιοχή μεταξύ της Ελλάδας και της Βουλγαρίας, που είχε αποκοπεί κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Σε περιφερειακό επίπεδο, η κατάργηση της τελευταίας επιτηρούμενης ζώνης εντός της ελληνικής επικράτειας ήταν επιβεβλημένη από τις διεθνείς πολιτικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής.

Ο Αρσένης είχε αντιληφθεί ότι η νέα τάξη πραγμάτων, μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, επέβαλε την αναθεώρηση της ελληνικής στάσης, έναντι των βόρειων γειτόνων της χώρας. Η Αθήνα έπρεπε να επιδιώξει την πολύπλευρη οικονομική συνεργασία, σε στρατηγικούς τομείς, με τα πρώην κομμουνιστικά κράτη της νότιας Βαλκανικής. Ακόμη, η ύπαρξη στρατιωτικής ζώνης, απομεινάρι μιας άλλης εποχής, εντός του ελληνικού εδάφους αμαύρωνε τη διεθνή και ευρωπαϊκή εικόνα της χώρας.

Εν κατακλείδι, το καθεστώς των επιτηρούμενων ζωνών, το οποίο εφαρμόστηκε από το 1937 σε όλο το εύρος των βόρειων ελληνικών συνόρων, από την Ήπειρο μέχρι τη Θράκη, καταργήθηκε οριστικά τον Νοέμβριο του 1995 από τον τότε υπουργό Εθνικής Άμυνας. Η πολιτική αυτή απόφαση είχε πολλαπλά οφέλη για την ελληνική πλευρά σε τοπικό, εθνικό, και περιφερειακό επίπεδο. Αποτελούσε μια μικρή ψηφίδα στο μωσαϊκό της αναπτυξιακής σκέψης του Αρσένη για το μέλλον της Θράκης. Ο ίδιος οραματίστηκε ότι η πατρίδα του Αβδηρίτη φιλοσόφου μπορούσε να αποτελέσει την αιχμή του δόρατος της νέας ελληνικής (οικονομικής) εξόρμησης στο χώρο των Βαλκανίων.