Πώς ετοίμασαν τη διχοτόμηση της Κύπρου οι Τούρκοι

Το βιβλίο του καθηγητή Στέφανου Γ. Ξύδη, Stephen G. Xydis, Cyprus Reluctant Republic, δεν είναι καινούργιο. Η συγγραφή του ολοκληρώθηκε το καλοκαίρι του 1971 ενώ η έκδοση του έγινε το 1973 από τον οίκο Mouton & Co. στη Χάγη πριν την εισβολή και τη διχοτόμηση. Ο Στέφανος Ξύδης διετέλεσε καθηγητής πολιτικών επιστημών στο Hunter College του Πανεπιστημίου της Πόλης της Νέας Υόρκης (C.U.N.Y.). Έφυγε το 1975 σε ηλικία 62 ετών αφήνοντας πίσω του πλούσιο συγγραφικό έργο σε θέματα που αφορούν Ελλάδα και Κύπρο.

Πρόθεση μου δεν είναι να προβώ σε κριτική ή ανάλυση του βιβλίου, ούτε να επεκταθώ στο αντικείμενο. Το βιβλίο είναι γνωστό προ πολλού όπως και ο συγγραφέας. Εν όψει προσπαθειών επίλυσης του Κυπριακού ήθελα επιλεκτικά και πολύ σύντομα να προβώ σε κάποιες επίκαιρες επισημάνσεις και υπενθυμίσεις. Θεωρώ πως είναι επωφελής αυτή η ανασκόπηση. Το 553 σελίδων βιβλίο του Ξύδη αποτελεί άρτια επιμελημένη μελέτη για το πως καταλήξαμε στις Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου τον Φεβρουάριο του 1959 και την ανεξαρτησία της Κύπρου το 1960, όταν οι Έλληνες επεδίωκαν την ένωση και οι Τούρκοι τη διχοτόμηση.

Βασιζόμενος σε πρωτογενείς πηγές σε Ελλάδα, Κύπρο και Ηνωμένο Βασίλειο ο συγγραφέας εξετάζει με νηφαλιότητα τη δεκαετία του 1950, τις μυστικές διαπραγματεύσεις μεταξύ υπουργών Εξωτερικών Ελλάδας-Τουρκίας και τον συμβιβασμό μεταξύ των αντίστοιχων πρωθυπουργών για ανεξαρτησία. Εκείνο που είναι σαφές από τη μελέτη του βιβλίου είναι πως οι Τούρκοι από τη δεκαετία του 1950 ήταν καλά προετοιμασμένοι και γνώριζαν τί ήθελαν και πώς να το πάρουν.

Ήδη από το 1955 μιλούσαν για ομοσπονδία με ισότητα των δύο κοινοτήτων. Είχαν μελετημένους συμβούλους και γνώριζαν καλά τη σημασία των λέξεων. Είχαν πρωτοβουλία κινήσεων, ετοίμαζαν κείμενα και δεν επιθυμούσαν ανάμιξη τρίτων συμβούλων ή εμπειρογνωμόνων. Λειτουργούσαν με υπομονή και επιμονή στη βάση σχεδίου και έβλεπαν σε βάθος χρόνου. Ήταν άτεγκτοι, προκλητικοί και αδιαφορούσαν εντελώς αν θα ήταν αρεστοί στον οποιονδήποτε ή αν θα τύγχαναν αρνητικής κριτικής.

Ενδιαφέρονταν περισσότερο για φυσική παρουσία στο νησί παρά για την προστασία των Τουρκοκυπρίων. Δεν δίσταζαν να απειλούν και να εκβιάζουν. Απειλούσαν και με πόλεμο. Μόνον η δική τους κοινή γνώμη τους ενδιέφερε προσχηματικά μέχρι να εξασφαλίσουν ό,τι επεδίωκαν και τελικά πέτυχαν εκπληκτικά δυσανάλογα συνταγματικά δικαιώματα υπέρ των Τουρκοκυπρίων, προκειμένου να συναινέσουν στην ανεξαρτησία και να εγκαταλείψουν τη διχοτόμηση.

Η επιμονή των Τούρκων

Οι Βρετανοί ήταν δεκτικοί σε όλες τις απαιτήσεις και “ανησυχίες” των Τούρκων και τους στήριζαν. Σκέφτηκαν και λύση διχοτόμησης και μίλησαν και για δύο λαούς. Ουδείς ήθελε να δυσαρεστήσει την Τουρκία. Δεν υπάρχει προηγούμενο όπου μια μειονότητα του 18% να έχει τέτοια συνταγματική κατοχύρωση δικαιωμάτων βέτο και χωριστών πλειοψηφιών σε διακυβέρνηση κράτους. Στην πραγματικότητα δεν επρόκειτο μόνο για κατοχύρωση δικαιωμάτων, αλλά για σημαντική συμμετοχή στη διακυβέρνηση του κράτους με ικανότητα παράλυσής του.

Η επίμονη διεκδίκηση των Τούρκων για χωριστούς Δήμους ήταν κάτι εντελώς αλλόκοτο. Ο πληθυσμός Ελλήνων και Τούρκων τότε ήταν μικτός και δεν υπήρχε γεωγραφική ή οποιαδήποτε άλλη διοικητική οριοθέτηση, στη βάση της οποίας θα ήταν ποτέ δυνατό να λειτουργήσει τέτοια διευθέτηση. Αυτό που επεδίωκαν οι Τούρκοι και επέμεναν ήταν ο διαχωρισμός ως αρχή, ως έννοια. Ήταν ο πυρήνας του διαχωρισμού και η φυσική παρουσία της Τουρκίας στο νησί που τους ενδιέφερε και επεδίωκαν οτιδήποτε διαχώριζε και αντιτίθεντο σε οτιδήποτε ενοποιούσε.

Η άκαμπτη επιμονή της Τουρκίας για χωριστές πλειοψηφίες στη Βουλή σε θέματα φορολογίας και προϋπολογισμού ήταν στην πραγματικότητα ένα εκβιαστικό βέτο της μειοψηφίας, αφού τίποτα δεν την εμπόδιζε να χρησιμοποιεί αυτό το δικαίωμα προκειμένου να εξασφαλίσει οποιεσδήποτε άλλες διεκδικήσεις λογικές ή παράλογες. Τίποτα δεν ήταν ικανό να αποτρέψει τους Τουρκοκύπριους από τις αξιώσεις τους παρά μόνον η καλή θέληση ή ο κατευνασμός.

Δυσλειτουργικό Σύνταγμα

Το Σύνταγμα ήταν τόσο δυσλειτουργικό και εύθραυστο που ήταν ζήτημα χρόνου πότε θα προέκυπτε συνταγματική κρίση. Οι δυσχέρειες στις οποίες οδηγείτο η νεοσύστατη Δημοκρατία ήταν πρόδηλες. Το δικαίωμα βέτο του Τούρκου αντιπροέδρου, οι χωριστές πλειοψηφίες στη Βουλή, οι χωριστές Κοινοτικές Συνελεύσεις, οι χωριστοί Δήμοι, η ανάληψη δράσης από τις εγγυήτριες δυνάμεις, η αναλογία συμμετοχής Τουρκοκυπρίων στη δημόσια υπηρεσία και τις δυνάμεις ασφαλείας δημιουργούσαν αντιγνωμίες. Και ως γνωστόν, ήταν το βέτο για τη φορολογία που οδήγησε στην κρίση του Δεκεμβρίου 1963.

Οι Βρετανοί ήταν αδιάφοροι για τον διακανονισμό μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων που τελικά οδήγησε στις Συμφωνίες της Ζυρίχης. Αυτό που τους ενδιέφερε ήταν να κατοχυρώσουν την παραμονή των βάσεων υπό κυρίαρχο καθεστώς που θα εξασφάλιζε τα συμφέροντά τους χωρίς οχλήσεις και το πέτυχαν με τις Συμφωνίες που ακολούθησαν στο Λονδίνο. Οι διαπραγματεύσεις που έγιναν μετά τις Συμφωνίες του Φεβρουαρίου 1959 για τις βρετανικές στρατιωτικές βάσεις αφορούσαν στο καθεστώς και την έκτασή τους που κατέληξε να είναι αρκετά μικρότερη απ’ ό,τι επεδίωκαν αρχικά οι Βρετανοί.

Η διατήρησή τους δεν αμφισβητήθηκε πολιτικά. Διευκολύνσεις και δικαιώματα που προέκυψαν από τις Συμφωνίες για διασφάλιση της αποτελεσματικής λειτουργίας των βάσεων αφορούσαν, μεταξύ άλλων, και στις εγκαταστάσεις των μεγάλης εμβέλειας ραντάρ στον Όλυμπο Τροόδους, την ψηλότερη βουνοκορφή της Κύπρου. Οι Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου υπό το φόβο της απόρριψης δεν τέθηκαν σε δημοψήφισμα. Ο πρώτος Τούρκος αντιπρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας και τότε ηγέτης των Τουρκοκυπρίων, πριν τις Συμφωνίες του 1959, ήταν πρόεδρος του συνδέσμου “Η Κύπρος είναι τουρκική” και με πλήρη ελευθερία κινήσεων πρωτοστατούσε σε προκλητικές διαδηλώσεις κατά της ένωσης και υπέρ της διχοτόμησης.

Η μελέτη του Ξύδη

Ένα συμπέρασμα που προκύπτει από τη μελέτη του καθηγητή Ξύδη είναι πως η διακυβέρνηση μιας Πολιτείας δεν μπορεί να περιορίζεται μόνο στην καλή θέληση και τον κατευνασμό, πόσο μάλλον όταν υπάρχει κακή πίστη και ισχύουν περίπλοκες και εύθραυστες συνταγματικές ρυθμίσεις και ισορροπίες. Αυτό είναι προφανές και αποδείχτηκε. Θα πρόσθετα ακόμα πως ο φόβος, η πίστη σε ουτοπίες και οι αυταπάτες δεν είναι καλοί σύμβουλοι στη διαχείριση εθνικών υποθέσεων.

Η Συνθήκη Εγγυήσεως μεταξύ Κυπριακής Δημοκρατίας, Ελλάδας, Τουρκίας και Ηνωμένου Βασιλείου, που ήταν μέρος των Συμφωνιών, αποδείχθηκε αναποτελεσματική και απέτυχε να προστατεύσει τους Ελληνοκύπριους. Το Ηνωμένο Βασίλειο απέτυχε ως εγγυήτρια δύναμη να αποτρέψει την τουρκική εισβολή, την προέλαση των τουρκικών στρατευμάτων, τη βίαιη μετακίνηση πληθυσμού, την παραβίαση του διεθνούς δικαίου, τον εποικισμό ή τη δημιουργία τουρκικών στρατιωτικών βάσεων στο νησί. Οι Βρετανοί δεν λογοδότησαν ούτε και είχαν κόστος για την απραξία τους.

Αν και από τότε που δημοσιεύθηκε το βιβλίο του Στέφανου Ξύδη (1973) έχουν γραφτεί πολλά και υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία για το Κυπριακό και τα ελληνοτουρκικά, θεωρώ ότι η μελέτη του παραμένει χρήσιμη και επίκαιρη. Προσφέρεται για άντληση διδαγμάτων και αξίζει να μελετηθεί. Υπάρχουν παραλληλισμοί με το σήμερα και έχει σημασία να προσέξει o μελετητής τί έγραψε και πότε ο Ξύδης. Έγιναν λάθη και παραλείψεις. Διδαχθήκαμε; Οι Τούρκοι πάντως ήταν ξεκάθαροι και δεν απέκρυβαν τί επεδίωκαν το 1959 όπως δεν αποκρύβουν και τί επιδιώκουν σήμερα. Και καταλήγω ενθυμούμενος Τούρκους αξιωματούχους που δεν δίστασαν να μάς πουν δημόσια ότι έχουν υπομονή και θα περιμένουν πότε θα κάνουμε το επόμενο λάθος.