Πόσο “αθώα” είναι η ακύρωση της συνάντησης Μητσοτάκη-Ερντογάν;

Αν αυτή η διαπίστωση φαίνεται σε κάποιους υπερβολική, αρκεί να θυμηθούμε δύο βασικές αλήθειες. Πρώτον, τον ορισμό του υβριδικού πολέμου ως γκρίζας ζώνης μεταξύ ειρήνης και πολέμου και δεύτερον, την πολύ στενή σχέση ανάμεσα στη διπλωματία και τον πόλεμο, σχέση που σήμερα έχει εν πολλοίς λησμονηθεί, με αποτέλεσμα να θεωρούνται δύο εντελώς ξεχωριστά πεδία.

Η περίφημη ρήση του Κλαούζεβιτς, ότι «ο πόλεμος είναι συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα», ισχύει και αντίστροφα: Η διπλωματία είναι συνέχεια του πολέμου με άλλα μέσα. Και δεν αναφερόμαστε μόνο στο αυτονόητο, ότι η διπλωματία αναλαμβάνει να ολοκληρώσει τις συγκρούσεις όταν σιγούν τα κανόνια. Στην πραγματικότητα, αποτελεί ενιαίο μέγεθος με τη στρατιωτική ισχύ.

Αυτό φάνηκε καθαρά στη βεστφαλιανή Ευρώπη, με τους λεγόμενους «στρατούς των ηγεμόνων», δηλαδή μικρά, επαγγελματικά, υψηλής ποιότητας και ακριβά στρατεύματα, δύσκολα αναπληρώσιμα. Σε συνδυασμό με τη στρατιωτική επανάσταση των οχυρώσεων τον 16ο-17ο αιώνα, αυτά τα στρατεύματα μετατράπηκαν σε μη αναλώσιμα εργαλεία, που αξιοποιούνταν κυρίως στο πλαίσιο πολέμου κινήσεων.

Έτσι, αναδύθηκε και ο πρόδρομος της σύγχρονης διπλωματίας, ως μηχανισμός διαχείρισης στρατών και κινήσεων στον χώρο και τον χρόνο. Στον πυρήνα αυτής της σχέσης βρισκόταν πάντα ο συμβολισμός, η σημειολογία της ισχύος και η ψυχολογική της χρήση.

Διπλωματία και πόλεμος

Ο ρόλος της στρατιωτικής ισχύος σε συμβολικό επίπεδο, τόσο σε ειρήνη, όσο και σε πόλεμο, είναι τεράστιος και συχνά υποτιμημένος. Ο ανθρωπολόγος Harry Holbert Turney-High, στην κλασική μελέτη του “Primitive War”, υποστηρίζει ότι μεγάλο μέρος της πολεμικής διαδικασίας είναι επίδειξη (posturing) και όχι πραγματική προσπάθεια εξόντωσης του αντιπάλου. Στόχος είναι η ψυχολογική επιβολή μέσω εικόνων ισχύος, συμβόλων και τελετουργιών που απευθύνονται στο ασυνείδητο.

Ανάλογα επιχειρήματα αναπτύσσει και ο Dave Grossman, πρώην καθηγητής ψυχολογίας στο West Point, στο πρωτοποριακό έργο του “On Killing”, ο οποίος υποστηρίζει πως οι περισσότερες μάχες, από την αρχαιότητα ως σήμερα, είχαν λιγότερο σκοπό την εξόντωση και περισσότερο την ψυχολογική κυριαρχία. Ακόμη και η ανταλλαγή πυρών μεταξύ τυφεκιοφόρων εφαρμοζόταν από πολλούς στρατιώτες, πολλές φορές ασυνείδητα, με σκοπό την ψυχολογική επιβολή και όχι την εξόντωση του αντιπάλου και αυτό φαίνεται από μετέπειτα αναλύσεις επιχειρησιακής έρευνας σε ιστορικά πεδία μαχών.

Ανθρωπολογικά δε και ηθολογικά ευρήματα ενισχύουν αυτή την άποψη. Η Jane Goodall, παρατηρώντας μια κοινωνία χιμπατζήδων (ιστορία που αναπαράγει ο Καθηγητής Kenneth Payne στο “Strategy, Evolution and War”), περιγράφει πώς ένας χιμπατζής, ο “Mike”, ανήλθε στην ιεραρχία απλώς κοπανώντας δύο τενεκέδες και προκαλώντας θόρυβο. Μια πράξη καθαρού posturing, χωρίς ουσιαστική ισχύ, αλλά με τεράστιο ψυχολογικό αντίκτυπο.

Ακόμη και σήμερα, η αγορά όπλων και εξοπλισμών καθορίζεται συχνά από φετιχιστικά-συμβολικά κριτήρια και όχι αποκλειστικά από ορθολογικές αναλύσεις κόστους-οφέλους. Και όμως, αυτά τα συμβολικά κριτήρια παράγουν πραγματικά αποτελέσματα.

Η διπλωματία ως διαχείριση συμβόλων

Επομένως, πόλεμος και διπλωματία δεν απέχουν όσο πιστεύουμε. Αντίθετα, αποτελούν ενιαία και αδιαίρετη σύνθεση. Η διπλωματία μάλιστα στηρίζεται ακόμη περισσότερο σε συμβολισμούς και σημειολογία, σε τέτοιο βαθμό ώστε θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι «η διαχείριση του ασήμαντου» – αυτού που φαίνεται μικρό, αλλά δρα υπόγεια και διαμορφώνει ασυνείδητα εντυπώσεις και ισορροπίες.

Για την ακρίβεια, στη διπλωματία τίποτα δεν είναι ασήμαντο: από τις θέσεις γύρω από το τραπέζι, μέχρι το ποιος μπαίνει και ποιος βγαίνει πρώτος από μια αίθουσα. Χαρακτηριστικό είναι το περιστατικό στη συνάντηση Ρήγκαν-Γκορμπατσώφ στη Γενεύη το 1985. Ο Ρήγκαν, έχοντας αφαιρέσει το παλτό του και υποδεχόμενος τον Γκορμπατσώφ που ακόμη το φορούσε, εξέπεμψε εικόνα ζωντάνιας και κύρους. Μια λεπτομέρεια που μεταφράστηκε σε ενισχυμένο γόητρο των ΗΠΑ απέναντι στη Σοβιετική Ένωση.

Αν μια τόσο “ασήμαντη” λεπτομέρεια μπορεί να παίξει τέτοιο ρόλο, τότε η ακύρωση της συνάντησης Μητσοτάκη-Ερντογάν αποκτά βαρύνουσα σημασία. Το μήνυμα που επιχειρεί να περάσει η τουρκική πλευρά είναι ότι η Τουρκία είναι ο κυρίαρχος και η Ελλάδα ο υποτελής, που περιμένει την “καλή διάθεση” του ηγεμόνα. Η σημειολογική ισχύς του μηνύματος ενισχύεται από το γεγονός ότι η συνάντηση θα γινόταν στο “Σπίτι της Τουρκίας» – σε τουρκικό έδαφος.

Σε αυτή τη συνθήκη, μια απλή αποδοχή νέας ημερομηνίας θα ήταν πολύ αρνητική για το γόητρο της Ελλάδας. Και το γόητρο, όπως δείξαμε, αποτελεί τον πυρήνα τόσο της διπλωματίας, όσο και της στρατιωτικής ισχύος. Η ελληνική εξωτερική πολιτική το τελευταίο διάστημα δείχνει υπερβολικά “χαλαρή” απέναντι στους συμβολισμούς, με κίνδυνο να απαξιωθεί χωρίς να το αντιληφθεί. Δεδομένου δε ότι οι Έλληνες διπλωμάτες γνωρίζουν καλά τη δουλειά τους, η επανεξέταση της στρατηγικής πρέπει να γίνει πρωτίστως στο επίπεδο της πολιτικής ηγεσίας.