Σμύρνη 1922: Μια απάντηση στους απολογητές του Στεργιάδη

Εκατό χρόνια μετά την Β’ Ιωνική Καταστροφή (ας μου επιτραπεί να θεωρώ την Α’ Ιωνική Καταστροφή εκείνην του 494 π.Χ.), το πρόσωπο του Ύπατου Αρμοστή της Σμύρνης, ο Αριστείδης Στεργιάδης, που υπήρξε μοιραίος για την τύχη του Μικρασιατικού Ελληνισμού, είτε αγνοείται ή αποκτά δειλά-δειλά απολογητές – ενδεχομένως στο πνεύμα του εθνομηδενισμού που αρέσκεται να φορά την προβιά της “μετριοπάθειας”.

Το βασικό επιχείρημα των απολογητών του είναι η σωστή του αίσθηση για τους κινδύνους συνεργασίας μιας κομμουνιστικής Ρωσίας με τον Κεμάλ και η σχεδόν πλήρης έλλειψη στοιχείων για την δράση του, εφόσον πολλά σχετικά έγγραφα των μυστικών υπηρεσιών του Ηνωμένου Βασιλείου παραμένουν διαβαθμισμένα ακόμη και μετά από 100 έτη.

Η πολυτελής ζωής και ασυλία που απόλαυσε ο Στεργιάδης στην Γαλλία μετά την Καταστροφή θα αρκούσαν για να εξηγηθούν τα κίνητρά του. Πόσο μάλλον όταν οι μαρτυρίες Μικρασιατών και ξένων διπλωματών αφήνουν ελάχιστες αμφιβολίες για την δράση του. Εδώ, θα απαντήσουμε συνοπτικά στα πέντε επικρατέστερα επιχειρήματα που έχουν ακουστεί υπέρ του Στεργιάδη:

1. Ο Στεργιάδης ως εκπρόσωπος της “Ελληνικής Αυτοκρατορίας” με υπηκόους πολλών εθνοτήτων όφειλε να κρατά ίσες αποστάσεις.

Ο Στεργιάδης αν και υποδειγματικός νομομαθής δεν είχε σταδιοδρομία διπλωμάτη. Συνεπώς, ήταν ακατάλληλος για μια τόσο νευραλγική θέση στην πιο κρίσιμη περίοδο του Ελληνισμού τα τελευταία 2.500 χρόνια. Επιπλέον, τι σημαίνει “ίσες αποστάσεις” όταν υφίσταται ποσοτική και ποιοτική διαφορά; Το 1922 μόνον η Σμύρνη αριθμούσε 370.000 κατοίκους, εκ των οποίων 165.000 ήταν Έλληνες, 80.000 Τούρκοι, 55.000 Εβραίοι, 40.000 Αρμένιοι, 6.000 Ευρωπαίοι και 30.000 άλλοι ξένοι.

Επικρατούσα γλώσσα ήταν η ελληνική. Η πόλη είχε ελληνικό χρώμα με ανεπτυγμένο διεθνές εμπόριο και πολιτιστικές εκδηλώσεις, ώστε ν’ αποκαλείται από τους Τούρκους “Γκιαούρ Ιζμίρ” (=άπιστη Σμύρνη). Πέρα όμως από την ποσοτική επικράτηση, οι Ίωνες είχαν κι ασύγκριτο ποιοτικό πλεονέκτημα. Έμποροι με τεράστιο δίκτυο και γνωριμίες, μεγάλο πλούτο και πολλούς εργάτες (Τούρκους και άλλους) υπό την φροντίδα τους. Με ποιους ακριβώς επιχειρήθηκε η “εξίσωση” αυτών των ανθρώπων;

Αντίποινα και προσχήματα

2. Ο Στεργιάδης απέτρεψε τα αντίποινα από τους Ίωνες.

Με την άφιξη του ελληνικού στρατού στην Σμύρνη (1919), ξεκίνησαν επιθετικές ενέργειες από Τούρκους μέσα στο αστικό περιβάλλον. Υπήρξαν συλλήψεις ελεύθερων σκοπευτών, καθώς και περιστατικά βανδαλισμών περιουσιών και κακοποιήσεων Ελλήνων, τα οποία ωστόσο ελέγχθηκαν σύντομα. Οι Ίωνες δεν ασχολήθηκαν καν με αντίποινα εφόσον βρίσκονταν στην κορυφή της οικονομικής και κοινωνικής ιεραρχίας ακόμη κι από την εποχή της οθωμανικής διοίκησης.

3. Ο Στεργιάδης όφειλε να κρατά τα διπλωματικά προσχήματα.

Οι ξένοι διπλωμάτες χαρακτήριζαν τον Στεργιάδη ως μονόχνωτο και υπερβολικό στην συμπεριφορά του. Στερείτο κάθε διπλωματικής ικανότητας κατά την επιβολή της τάξης, υπονομεύοντας διαρκώς τους επικεφαλής των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων. Ο ίδιος ο Χρυσόστομος τον κατηγορούσε ως παράφρονα, εγωπαθή, φλύαρο κι εριστικό στις σχέσεις του.

Προσέβαλε ακόμη και τον μαθηματικό Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή όταν αυτός αφίχθη στην Σμύρνη με διεθνείς συστάσεις και περγαμηνές προκειμένου να αναλάβει την ηγεσία του υπό ίδρυση Ιωνικού Πανεπιστημίου. Ήταν τόσο εριστικός προς τον Καραθεοδωρή που προκάλεσε ακόμη και την ενόχληση ξένων διπλωματών. Επί 2.500 χρόνια οι Έλληνες επιβίωσαν και πρόκοψαν ζώντας μαζί με τόσες εθνότητες και θα ερχόταν αυτός ο άνθρωπος να τους “διδάξει” διπλωματία;

Ο Στεργιάδης γνώριζε την καταστροφή

4. Ο Στεργιάδης ήθελε να αποτρέψει την μαζική μετανάστευση των Ιώνων στην Ελλάδα, γνωρίζοντας την επερχόμενη καταστροφή.

Οι Ίωνες ουδεμία διάθεση είχαν να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές εστίες τους αμαχητί, ενώ τους έχει καταλογιστεί άδικα ότι “δεν ήταν πολεμιστές”. Τον Φεβρουάριο του 1922, μετά την αποτυχία των διαπραγματεύσεων με τους συμμάχους, οι Ίωνες κατάλαβαν έγκαιρα ότι έπρεπε να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους. Ίδρυσαν την Πανμικρασιατική Οργάνωση που είχε σκοπό την άμυνα της Σμύρνης με οχυρωματικά έργα και υποχρεωτική στράτευση.

Άνδρες 18-50 ετών θα γυμνάζονταν και θα εκπαιδεύονταν εντατικά στα όπλα. Το 20% των περιουσιών των πολιτών θα πωλούνταν έναντι 2 δισ. δραχμών (ασύλληπτο ποσό για την εποχή), συν την εκκλησιαστική περιουσία (χρυσά σκεύη κλπ.). Ο Χρυσόστομος, με αντιπροσωπεία των “Αμυνιτών” ζήτησαν ακρόαση από τον Στεργιάδη, επιδεικνύοντας επιστολή του ίδιου του Βενιζέλου που προέτρεπε να οργανωθεί άμυνα και μικρασιατικός στρατός, προσφερόμενοι να δώσουν τα 2 δισ. από την περιουσία τους μαζί με 80.000 άνδρες για μάχη «μέχρις εσχάτων» [Ρίζας (2015), Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας].

Ο Στεργιάδης άρχισε να φωνάζει και να ωρύεται, δείχνοντας το μαστίγιο του (!): «Τι σημαίνει Μικρασιατική Άμυνα; Και ποιοι είστε εσείς; Και που ξέρετε ότι είμεθα σε κίνδυνο; Εσύ φταις Χρυσόστομε!» [Τζανακάρης (2019), Σμύρνη 1919-1922: Αριστείδης Στεργιάδης εναντίον Χρυσοστόμου]. Μόλις τον ενημέρωσαν πως γνωρίζουν από τον ίδιο τον Βενιζέλο για την κατάσταση, ο Στεργιάδης αμφισβήτησε ακόμη κι αυτόν, ζητώντας να δει την επιστολή. Παρόλο που έγινε αυτό, ο Στεργιάδης στην συνέχεια έκανε ό,τι μπορούσε για να αποτραπεί η οργάνωση άμυνας της Σμύρνης.

Αποχώρηση Στεργιάδη και οργή

5. Ο Στεργιάδης είχε αίσθημα δικαίου απέναντι σε Τούρκους κι Έλληνες.

Παρόλο που ο Στεργιάδης διακήρυττε με κάθε ευκαιρία την ανάγκη δίκαιης αντιμετώπισης όλων των εθνοτήτων της Σμύρνης, οι πράξεις του έδειχναν σοβαρή ανακολουθία. Καταγραφές μαρτυρούν ότι ο Στεργιάδης λειτουργούσε απολύτως μεροληπτικά, με παράλογα αυστηρές ποινές για μικρο-αδικήματα Ελλήνων, ενώ ήταν απροκάλυπτα επιεικής με βαριά εγκλήματα Τούρκων.

Γιατί επιλέχθηκε ο Στεργιάδης αντί κάποιου άλλου προσώπου με άριστη γνώση των ελληνοτουρκικών θεμάτων; Πώς είναι δυνατόν σε ένα κλίμα διχασμού που είχε διαβρώσει βαθιά την ελληνική κοινωνία και το στράτευμα ο Στεργιάδης να διατηρείται στην θέση του σε ένα τόσο κρίσιμο αξίωμα; Μήπως έλειπαν οι ικανοί άνθρωποι εκείνην την εποχή κι από τις δύο παρατάξεις;

Τέλος, η αποχώρηση του Στεργιάδη μαρτυρά την συσσωρευμένη οργή των Ελλήνων εναντίον του [Εστία Νέας Σμύρνης (1930)]. Στις 26 Αυγούστου 1922, ο Στεργιάδης φρουρούμενος αποχωρεί από την Αρμοστεία. Μόλις τον αντιλαμβάνεται ο συγκεντρωμένος κόσμος επιχειρεί να του επιτεθεί με φωνές και κατάρες. Ο Στεργιάδης ειδοποιεί την αγγλική ναυαρχίδα. Σε λίγη ώρα καταφθάνει αγγλική ατμάκατος με πεζοναύτες που σχηματίζουν προστατευτική ζώνη με ξιφολόγχες.

Ο Στεργιάδης τρικλίζοντας, κατορθώνει να επιβιβαστεί στην ατμάκατο, όπου σωριάζεται σχεδόν αναίσθητος. Κατόπιν φυγαδεύεται με αγγλικό πολεμικό πλοίο στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί, πρόσφυγες από την Προύσα και τα Μουδανιά, πληροφορούμενοι πως στο πλοίο βρισκόταν ο πρώην Αρμοστής, το περικυκλώνουν με βάρκες, επιδιώκοντας να ανέβουν στο πλοίο και να τον κακοποιήσουν.

Σήμερα, το επίπονο έργο της διατήρησης της ιστορικής μας μνήμης συνιστά πνευματικό εγερτήριο κι ανεξάντλητο καύσιμο σε έναν αέναο αγώνα εθνικής ελευθερίας κι εξέλιξης. Ειδάλλως, κατά τον Στέφαν Τσβάιχ, «χίλια χρόνια μετάνοιας θα αδυνατούν να εξαγοράσουν έστω και μια ώρα αμέλειας».