Το γλωσσάρι της ελληνοτουρκικής κρίσης – Τι σημαίνουν οι επίμαχοι όροι-έννοιες

Για πέντε σχεδόν δεκαετίες οι ελληνοτουρκικές σχέσεις γυρίζουν γύρω από τα ίδια προβλήματα. Έννοιες και όροι του διεθνούς δικαίου έχουν μέσω της καθημερινής ειδησεογραφίας γίνει οικείες στους Έλληνες, αν και είναι αμφίβολο εάν πολλοί κατανοούν ακριβώς περί τίνος πρόκειται. Ως εκ τούτου είναι χρήσιμο να διευκρινίσουμε πολύ γνωστούς όρους που τους εισέβαλαν και πάλι στη δημοσιότητα τις προηγούμενες ημέρες, όταν το θερμόμετρο στο ελληνοτουρκικό μέτωπο είχε ανεβεί.

Η υφαλοκρηπίδα είναι μία γεωφυσική έννοια. Αποτελεί την ομαλή προέκταση της ακτής κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, ως το σημείο στο οποίο αυτή διακόπτεται απότομα (κλίση 30-45 μοιρών). Με άλλα λόγια, είναι ο θαλάσσιος βυθός πέρα από τα χωρικά ύδατα ενός κράτους. Στην περίπτωση της Ελλάδας, πέρα από τα 6 μίλια. Αμέσως μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο πρόεδρος Τρούμαν, για πρώτη φορά, ανακοίνωσε την δικαιοδοσία έρευνας και οικονομικής εκμετάλλευσης του βυθού και του υπεδάφους του βυθού πέρα από χωρικά ύδατα μέχρι και εκεί όπου η θάλασσα έχει βάθος έως και 200 μέτρα.

Η εκμετάλλευση της υφαλοκρηπίδας εισήλθε ως έννοια όταν η τεχνολογία επέτρεψε την εκμετάλλευση υποθαλάσσιων κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου. Το παράκτιο κράτος έχει κυριαρχικό δικαίωμα να εκμεταλλεύεται τέτοια κοιτάσματα στην υφαλοκρηπίδα του, σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης του 1958. Οι Τούρκοι αυθαίρετα δεν αναγνωρίζουν ότι τα νησιά έχουν δική τους υφαλοκρηπίδα και από το 1973-74 έθεσαν θέμα η υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου να μοιραστεί στη μέση με βάση τις ακτές της Τουρκίας και της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Η Ελλάδα ποτέ δεν δέχτηκε την εκτός διεθνούς δικαίου τουρκική θέση, γεγονός που εμπόδισε να υπάρξει συμφωνία οριοθέτησης. Η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας είναι εξάλλου η μοναδική ελληνοτουρκική διαφορά που αναγνωρίζει η Αθήνα. Τα άλλα προβλήματα θεωρεί ότι αποτελούν μονομερείς τουρκικές επεκτατικές διεκδικήσεις. Αντιθέτως, η Άγκυρα, παρακάμπτοντας με αυθαίρετες ερμηνείες το διεθνές δίκαιο και τις υφιστάμενες συνθήκες, προσπαθεί να μετατρέψει σε νομιμοποιημένες διαφορές τις δικές της διεκδικήσεις.

Η σύμβαση που εισήγαγε την ΑΟΖ

Οι εξελίξεις στην τεχνολογία και στις διεθνείς σχέσεις οδήγησαν τη διεθνή κοινότητα το 1982 στην υπογραφή της Σύμβασης του Μοντέγκο Μπέι, η οποία εκσυγχρόνισε το Δίκαιο της Θάλασσας. Η Τουρκία και ελάχιστες χώρες δεν την έχουν υπογράψει. Η Σύμβαση έγινε διεθνές δίκαιο στα μέσα της δεκαετίας του 1990, όταν κυρώθηκε από τον προβλεπόμενο αναγκαίο αριθμό χωρών-μελών του ΟΗΕ (60) και ως τέτοια δεσμεύει και την Τουρκία.

Αυτή η Σύμβαση εισήγαγε την έννοια της ΑΟΖ (Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη). Πρόκειται για οικονομική-νομική έννοια, η οποία περιγράφει τα κυριαρχικά δικαιώματα του παράκτιου κράτους σε μια θαλάσσια ζώνη, η οποία εκτείνεται το πολύ μέχρι τα 200 μίλια προς την ανοικτή θάλασσα. Στην περίπτωση της Μεσογείου, λόγω του κλειστού χαρακτήρα της, δεν υπάρχουν τέτοιες αποστάσεις.

Στην ΑΟΖ του ένα παράκτιο κράτος έχει κυριαρχικό δικαίωμα να εκμεταλλεύεται υποθαλάσσια κοιτάσματα (υφαλοκρηπίδα), τον βυθό (π.χ. φύκια και υδρίτες μεθανίου), τη στήλη του θαλάσσιου ύδατος (αλιεία), αλλά και την επιφάνεια της θαλάσσης. Στην ΑΟΖ του ένα κράτος μπορεί να κατασκευάσει ακόμα και τεχνητές νησίδες, καθώς και εγκαταστάσεις για την εκμετάλλευση της ενέργειας από τα κύματα.

Κάθε παράκτιο κράτος μπορεί να αποκτήσει ΑΟΖ, ανακηρύσσοντάς την μονομερώς με μία επιστολή στην αρμόδια υπηρεσία του ΟΗΕ. Η Ελλάδα δεν έχει ανακηρύξει ΑΟΖ για λόγους που ποτέ καμία κυβέρνηση δεν εξήγησε. Προφανώς για να μην ερεθίσει την Τουρκία. Ακόμα και οι συμφωνίες οριοθέτησης με την Αλβανία, που δεν κυρώθηκε ποτέ και με την Ιταλία, που είναι σε ισχύ, γίνεται λόγος για θαλάσσιες ζώνες.

Η αρχή της μέσης γραμμής

Η οριοθέτηση της ΑΟΖ πραγματοποιείται όταν το κράτος την ανακηρύξει, εκτός εάν εμπλέκονται παρακείμενα (όμορα), ή αντικείμενα (γεωγραφικά αντικριστά) κράτη, όπως η Ελλάδα και η Τουρκία στο Αιγαίο. Τότε, απαιτείται συμφωνία διμερούς οριοθέτησης. Η αρχή της μέσης γραμμής είναι ο βασικός κανόνας οριοθέτησης της ΑΟΖ (όπως ήταν και για την υφαλοκρηπίδα και για τα χωρικά ύδατα σε θαλάσσια στενά) μεταξύ κρατών.

Ως προς τη μέθοδο οριοθέτησης, πάγια θέση της χώρας μας αποτελεί ότι η οριοθέτηση όλων των θαλασσίων ζωνών, συμπεριλαμβανομένης της ΑΟΖ, πρέπει να γίνει με βάση την αρχή της ίσης απόστασης, ή μέσης γραμμής. Σύμφωνα με αυτή την αρχή το όριο είναι τα σημεία στη θάλασσα που απέχουν ίση απόσταση από τις εκατέρωθεν στεριές (χερσαίες και νησιώτικες).

Το Δίκαιο της Θάλασσας αναγνωρίζει ως συμπληρωματική αρχή οριοθέτησης και την αρχή της αναλογικότητας, ή αλλιώς αρχή της ευθυδικίας, η οποία λαμβάνει υπόψη το μέγεθος της εκατέρωθεν στεριάς, καθώς και τη γεωγραφική διαμόρφωση. Σύμφωνα με το άρθρο 121 (2) της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας, όλα τα νησιά στα οποία υπάρχει ακόμα και στοιχειώδης οικονομική ζωή, όπως π.χ. ένα κοπάδι κατσίκια, δικαιούνται να έχουν ΑΟΖ (και συνορεύουσα ζώνη), όπως και οι ηπειρωτικές περιοχές. Ο γενικός αυτός κανόνας ως εθιμικό δίκαιο, δεσμεύει και τα κράτη που δεν είναι συμβαλλόμενα στη Σύμβαση.

Η νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου δείχνει ότι αποδίδει υφαλοκρηπίδα-ΑΟΖ σε νησιά που κατοικούνται και έχουν στοιχειώδη οικονομική ζωή, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις δεν έχει αποδώσει πλήρη επήρεια, δηλαδή οριοθέτησε, συνδυάζοντας την αρχή της μέσης γραμμής, με την αρχή της αναλογικότητας. Με άλλα λόγια, μπορεί να αποδώσει λιγότερη ΑΟΖ σε απομονωμένα μικρού μεγέθους νησιά που βρίσκονται κοντά σε μεγάλους χερσαίους όγκους (περίπτωση Καστελλορίζου).

Ελληνοτουρκικές σχέσεις και Χάγη

Από τη δεκαετία του 1970, η Ελλάδα προτείνει η διαφορά με την Τουρκία για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας-ΑΟΖ να παραπεμφθεί στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Η Ελλάδα έχει αναγνωρίσει τη δικαιοδοσία του, ενώ η Τουρκία όχι. Γι’ αυτό για την παραπομπή απαιτείται η συνυπογραφή συνυποσχετικού. Η Άγκυρα θεωρητικά δεν αρνείται την παραπομπή ως μέθοδο επίλυσης.

Όμως, ζητάει πρώτα να υπάρξει διμερής διαπραγμάτευση και κυρίως ζητάει το συνυποσχετικό να υπαγορεύει στο Διεθνές Δικαστήριο να οριοθετήσει με βάση τις τουρκικές θέσεις. Συγκεκριμένα η αρχή της ευθυδικίας επιτρέπει σε δύο γειτνιάζοντα παράκτια κράτη να οριοθετήσουν την υφαλοκρηπίδα-ΑΟΖ τους κατά τρόπο που αμφότερα θεωρούν πιο δίκαιο από την αρχή της μέσης γραμμής, λόγω ειδικών συνθηκών που επικρατούν στη συγκεκριμένη θαλάσσια περιοχή.

Η Άγκυρα έχει πιαστεί από αυτή τη δυνατότητα για να αμφισβητήσει τα ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα, ισχυριζόμενη ότι τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα. Δεν ισχυρίζεται ότι τα μικρά νησιά, λόγω μεγέθους, πρέπει να έχουν λιγότερη επήρεια, δηλαδή λιγότερη υφαλοκρηπίδα-ΑΟΖ. Ισχυρίζεται ότι δεν πρέπει να έχουν καθόλου, ακόμα και η Κρήτη! Σ’ αυτόν τον εκτός διεθνούς δικαίου ισχυρισμό στηρίχτηκε το μνημόνιο Άγκυρας-Τρίπολης, εξ ου και χαρακτηρίζεται παράνομο.

Ας σημειωθεί σ’ αυτό το σημείο ότι το άρθρο 156 του Ν 4001/2011 (ΦΕΚ Α’ 179 «για τη λειτουργία Ενεργειακών Αγορών Ηλεκτρισμού και Φυσικού Αερίου, για Έρευνα, Παραγωγή και δίκτυα μεταφοράς Υδρογονανθράκων και άλλες ρυθμίσεις»), προβλέπει ότι ελλείψει συμφωνίας οριοθέτησης με γειτονικά κράτη, το εξωτερικό όριο της ελληνικής υφαλοκρηπίδας είναι η μέση γραμμή μεταξύ των ελληνικών ακτών και των ακτών που είναι παρακείμενες ή αντικείμενες σε αυτές.

Με αυτό το νόμο η Ελλάδα όρισε θαλάσσια οικόπεδα νότια και νοτιοδυτικά της Κρήτης και τα παραχώρησε σε μεγάλες πετρελαϊκές εταιρείες, όπως η γαλλική Total και η αμερικανική ExxonMobil, παρ’ ότι δεν έχει συμφωνία οριοθέτησης με τη Λιβύης. Είναι σημαντικό ότι για πολλά χρόνια η Λιβύη δεν είχε αντιδράσει αρνητικά σ’ αυτή την ντε φάκτο οριοθέτηση.

Η αιγιαλίτιδα ζώνη

Τα χωρικά ύδατα, ή αιγιαλίτιδα ζώνη, είναι η θαλάσσια περιοχή γύρω από τις ακτές ενός κράτους (ή από τις γραμμές βάσης με το κλείσιμο των κόλπων που η Ελλάδα δεν έχει εφαρμόσει παρότι προβλέπεται από το Δίκαιο της Θάλασσας). Αποτελούν τη φυσική επέκταση της εθνικής κυριαρχίας μίας χώρας, πέρα από τις ακτές, προς τη θάλασσα. Μέχρι το 1936, τα χωρικά ύδατα εκτείνονταν έως τα 3 ναυτικά μίλια. Από το 1936 και έκτοτε, η έκταση των χωρικών υδάτων διευρύνθηκε στα 6 μίλια, κάτι το οποίο υιοθέτησε και η Ελλάδα.

Τα τελευταία 25 χρόνια, το Δίκαιο της Θάλασσας δίνει το δικαίωμα στα παράκτια κράτη να επεκτείνουν με δική τους απόφαση και χωρίς προηγούμενη διαβούλευση με τα γειτονικά κράτη τα χωρικά τους ύδατα στα 12 μίλια (εννοείται πως εάν η απόσταση μεταξύ αντικείμενων ακτών είναι μικρότερη των 24 μιλίων το όριο καθορίζεται στη μέση γραμμή). Όλα σχεδόν τα παράκτια κράτη έχουν επεκτείνει μονομερώς τα χωρικά τους ύδατα στα 12 μίλια, εκτός από την Ελλάδα.

Η Τουρκία τα έχει επεκτείνει στη Μαύρη Θάλασσα και στις νότιες ακτές της στην Ανατολική Μεσόγειο. Η Ελλάδα έχει αποφύγει να τα επεκτείνει, επειδή από τη δεκαετία του 1990 η Τουρκία έχει απειλήσει ότι θα το θεωρήσει αιτία πολέμου, το περιβόητο casusu belli. Ας σημειωθεί ότι εάν γινόταν η επέκταση, το μεγαλύτερο μέρος του Αιγαίου θα γινόταν ελληνικά χωρικά ύδατα και ως εκ τούτου θα έχανε σε μεγάλο βαθμό τη σημασία της και η διένεξη για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας-ΑΟΖ.

Αυτό, βέβαια, δεν θα εμπόδιζε καθόλου τη διεθνή ναυσιπλοΐα, όπως ισχυρίζονται οι Τούρκοι και κάποιοι Έλληνες. Η Τουρκία αμφισβητεί τον κανόνα των 12 μιλίων, ισχυριζόμενη αυθαίρετα ότι το Αιγαίο είναι ειδική θάλασσα και πως η επέκταση θα αποτελούσε καταχρηστική άσκηση δικαιώματος, διότι θα οδηγούσε σε ελληνική κυριαρχία στο 72% περίπου του Αιγαίου, ενώ η Τουρκία θα είχε κάτι λιγότερο του 9%.

Για να εμποδίσει, μάλιστα, την επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων στα 12 μίλια, όπως προαναφέραμε, η Άγκυρα την χαρακτήρισε casus belli. Από την πλευρά της η Αθήνα δηλώνει ότι διατηρεί το δικαίωμα επέκτασης και θα το ασκήσει όταν κρίνει σκόπιμο. Η πραγματικότητα, όμως, είναι πως όταν ένα δικαίωμα δεν ασκείται για πολλά χρόνια, αρχίζει να ατροφεί.

Στην Μεσόγειο το νέο μέτωπο

Τέλος, να σημειωθεί ότι η Ελλάδα έχει εθνικό εναέριο χώρο πλάτους 10 μιλιών, τον οποίο επίσης αμφισβητεί η Τουρκία και τον παραβιάζει συστηματικά. Είναι αληθές ότι κατά κανόνα το εύρος των χωρικών υδάτων ταυτίζεται με το εύρος του εθνικού εναερίου χώρου, αλλά η ελληνική ιδιαιτερότητα ισχύει από το 1931 και μόνο το 1974 η Τουρκία θυμήθηκε να το αμφισβητήσει.

Άλλα ζητήματα που έχουν κατά καιρούς εγερθεί και που συνδέονται με τις παραπάνω αναλυθείσες έννοιες είναι το F.I.R. (ο χώρος ευθύνης για τη ρύθμιση της εναέριας κυκλοφορίας των πολιτικών αεροπλάνων), καθώς και ο θαλάσσιος χώρος ευθύνης για έρευνα και διάσωση. Για αμφότερα, τα κατοχυρωμένα ελληνικά διοικητικά δικαιώματα έχουν αμφισβητηθεί από την Τουρκία. Τα τελευταία χρόνια, λόγω και των ενδείξεων για ύπαρξη κοιτασμάτων φυσικού αερίου, αλλά και για γεωπολιτικούς λόγους, η Άγκυρα έχει επεκτείνει τις διεκδικήσεις της και στον θαλάσσιο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου.

Για την ακρίβεια, εκεί έχει στρέψει την προσοχή της. Το μνημόνιο Άγκυρας-Τρίπολης είναι προσπάθεια αρπαγής μεγάλης θαλάσσιας έκτασης, που σύμφωνα με το Δίκαιο της Θάλασσας ανήκει στη δικαιοδοσία της Ελλάδας. Αλλά και η τελευταία τουρκική Navtex δέσμευσε για σεισμικές έρευνες θαλάσσια περιοχή νότια του Καστελλόριζου, που με βάση την αρχή της μέσης γραμμής ανήκει στην ελληνική ΑΟΖ.