Το λεξικό της ελληνοτουρκικής διένεξης – ΑΟΖ και Τουρκολιβυκό Μνημόνιο

Η Τουρκία, λοιπόν, σταδιακά αλλά σταθερά έχτισε αυτό που η ίδια αποκαλεί διμερείς διαφορές, βαφτίζοντας έτσι τις μονομερείς επεκτατικές διεκδικήσεις της στο Αιγαίο. Κορμός αυτής της πολιτικής είναι ο ισχυρισμός ότι τα νησιά δεν έχουν αρχικά υφαλοκρηπίδα (και μετέπειτα ΑΟΖ). Τον ισχυρισμό, δηλαδή, τον οποίο από διακηρύξεις έχεις πλέον μετατρέψει σε πολιτική πράξη. Ως εκ τούτου η υφαλοκρηπίδα των δύο χωρών έπρεπε να οριοθετηθεί με βάση την αρχή της μέσης γραμμής, αλλά υπολογίζοντας από τις μικρασιατικές ακτές και από τις ακτές της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Ταυτόχρονα με τη διχοτόμηση της θάλασσας, η Άγκυρα διεκδικούσε και τη διχοτόμηση του εναερίου χώρου, όσον αφορά τον έλεγχο και των πτήσεων και στρατιωτικών και πολιτικών αεροσκαφών πάνω από το Αιγαίο. Με άλλα λόγια, επεδίωκε να εγκλωβίσει τα ελληνικά νησιά του ανατολικού Αιγαίου σε τουρκικό θαλάσσιο και εναέριο χώρο, με σκοπό μελλοντικά να εγγράψει υποθήκες και γι’ αυτά καθ’ αυτά. Το 1996, στο καλάθι προστέθηκε η επεκτατική θεωρία των “γκρίζων ζωνών”, με την οποία η Τουρκία για πρώτη φορά διεκδίκησε ελληνικό έδαφος, σχεδόν το σύνολο των κατοικημένων νησίδων και βραχονησίδων του Αιγαίου.

Τα τελευταία χρόνια, λόγω και των ενδείξεων για ύπαρξη κοιτασμάτων φυσικού αερίου, αλλά και για γεωπολιτικούς λόγους, η Άγκυρα έχει επεκτείνει τις διεκδικήσεις της και στο θαλάσσιο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου, στο τόξο Καστελόριζο-Ρόδος-Κάρπαθος-Κάσος-Κρήτη. Πριν ακόμα υπογράψει το επίμαχο τουρκολιβυκό μνημόνιο, είχε δημοσιοποιήσει χάρτες που έδειχναν την τουρκική υφαλοκρηπίδα να επεκτείνεται μέχρι νότια της Ιεράπετρας! Στην πραγματικότητα, εφαρμόζουν την εκτός διεθνούς δικαίου θέση τους, ότι τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα και για την Κρήτη.

Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός και Συρία

Στο λεξιλόγιο της ελληνοτουρκικής αντιπαράθεσης προστέθηκε τελευταία ο Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός (ΘΧΣ) όπου η χώρα μας κατέθεσε στις 16 Απριλίου τον χάρτη του. Ο χάρτης αυτός περιλαμβάνει τις οριοθετήσεις θαλασσίων ζωνών με Ιταλία και Αίγυπτο και όπου δεν υπάρχει οριοθέτηση ΑΟΖ, απεικονίζονται τα εκτιμώμενα-απώτατα δυνητικά όρια (με βάση τα 12 μίλια).

H Tουρκία απάντησε στις 16 Ιουνίου, υποβάλλοντας στην Ωκεανογραφική Επιτροπή της UNESCO δικό της χάρτη, με τον οποίο επί της ουσίας διχοτομεί το Αιγαίο. Ο χάρτης υποστηρίζει την γνωστή τουρκική άποψη περί “μέσης γραμμής” ανάμεσα στην Τουρκία και στην ηπειρωτική Ελλάδα, καθώς η Άγκυρα δεν αναγνωρίζει οποιαδήποτε εδαφική επήρεια για τα νησιά, πλην της ύπαρξης έξι ναυτικών μιλίων αιγιαλίτιδας ζώνης.

Σχετικό με τον ΘΧΣ είναι το ζήτημα των θαλάσσιων πάρκων. Τον Απρίλιο του 2024 η χώρα μας σχεδίασε στο Νότιο Αιγαίο τη χωροθέτηση θαλασσίων πάρκων που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θαλασσίων περιοχών. Η Τουρκία αντέδρασε, επειδή δεν επιθυμεί καμία ελληνική θαλάσσια δραστηριότητα στην αιγιαλίτιδα ζώνη, καθώς εκεί υποστηρίζει (αβάσιμα) ότι υφίστανται “γκρίζες ζώνες” – αναφέρεται σε αμφισβητούμενες νησίδες και βραχονησίδες που δεν μπορούν να έχουν θαλάσσιες ζώνες. Τον Απρίλιο του 2025 η Ελλάδα ανακοίνωσε θαλάσσια πάρκα αποκλειστικά στις νότιες Κυκλάδες.

Νεότερη εξέλιξη, είναι το δημοσίευμα για μυστικές επαφές Άγκυρας-Δαμασκού για την οριοθέτηση των θαλασσίων τους ζωνών, κατά το παράδειγμα του τουρκολιβυκού μνημονίου, το οποίο ουσιαστικά επιβεβαίωσε ο ίδιος ο Χακάν Φιντάν, λέγοντας, ούτε λίγο-ούτε πολύ, ότι δεν πέφτει κανένας λόγος στην ΕΕ για το ζήτημα! Αλλά ας τα πάρουμε από την αρχή…

Δίκαιο της Θάλασσας και χωρικά ύδατα

Το Δίκαιο της Θάλασσας κωδικοποιήθηκε και εκσυγχρονίστηκε με την Σύμβαση του Μοντέγκο Μπέι το 1982, την οποία η Τουρκία και ελάχιστες χώρες δεν έχει υπογράψει. Η Σύμβαση αυτή έγινε διεθνές δίκαιο στα μέσα της δεκαετίας του 1990, όταν κυρώθηκε από τον προβλεπόμενο αναγκαίο αριθμό χωρών-μελών του ΟΗΕ και ως τέτοια δεσμεύει και την Τουρκία.

Χωρικά ύδατα ή αιγιαλίτιδα ζώνη είναι η θαλάσσια περιοχή γύρω από τις ακτές ενός κράτους (ή από τις γραμμές βάσης με το κλείσιμο των κόλπων που η Ελλάδα δεν έχει εφαρμόσει παρότι προβλέπεται από το Δίκαιο της Θάλασσας). Το Δίκαιο της Θάλασσας δίνει το δικαίωμα στα παράκτια κράτη να επεκτείνουν με δική τους απόφαση και χωρίς προηγούμενη διαβούλευση με τα γειτονικά κράτη, τα χωρικά τους ύδατα στα 12 μίλια (εννοείται πως εάν η απόσταση μεταξύ αντικείμενων ακτών είναι μικρότερη των 24 μιλίων το όριο καθορίζεται στη μέση γραμμή).

Όλα τα παράκτια κράτη έχουν επεκτείνει μονομερώς τα χωρικά τους ύδατα στα 12 μίλια, εκτός από την Ελλάδα. Η Τουρκία τα έχει επεκτείνει στη Μαύρη Θάλασσα και στις νότιες ακτές της στην Ανατολική Μεσόγειο. Η Ελλάδα τα έχει επεκτείνει στο Ιόνιο, όμως έχει αποφύγει να τα επεκτείνει στο Αιγαίο, επειδή η Τουρκία απειλεί ότι θα το θεωρήσει αιτία πολέμου (casus belli). Ας σημειωθεί ότι εάν γινόταν η επέκταση, το μεγαλύτερο μέρος του Αιγαίου θα γινόταν ελληνικά χωρικά ύδατα. Ως εκ τούτου θα έχανε τη σημασία του η διένεξη για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας.

Υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ

Η Ελλάδα αναγνωρίζει μία διαφορά με την Τουρκία, την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας (σε αυτήν προστέθηκε και η οριοθέτηση ΑΟΖ).  Η υφαλοκρηπίδα είναι γεωφυσική έννοια. Αποτελεί την ομαλή προέκταση της ακτής κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας ως το σημείο στο οποίο αυτή διακόπτεται απότομα (κλίση 30-45 μοιρών). Με άλλα λόγια, είναι ο θαλάσσιος βυθός πέρα από τα χωρικά ύδατα ενός κράτους, στην περίπτωση της Ελλάδας πέρα από τα έξι μίλια. Η υφαλοκρηπίδα είναι σημαντική, λόγω του γεγονότος ότι η τεχνολογία επιτρέπει την εκμετάλλευση υποθαλάσσιων κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου. Το παράκτιο κράτος έχει κυριαρχικό δικαίωμα να εκμεταλλεύεται τέτοια κοιτάσματα στην υφαλοκρηπίδα του.

Η ΑΟΖ είναι οικονομική έννοια, η οποία κατοχυρώθηκε με τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας. Εκτείνεται το πολύ μέχρι τα 200 μίλια προς την ανοικτή θάλασσα. Στην περίπτωση της Μεσογείου, λόγω του κλειστού χαρακτήρα της δεν υπάρχουν τέτοιες αποστάσεις. Στην ΑΟΖ του ένα παράκτιο κράτος έχει κυριαρχικό δικαίωμα να εκμεταλλεύεται υποθαλάσσια κοιτάσματα (υφαλοκρηπίδα), τον βυθό (π.χ. φύκια ή και υδρίτες μεθανίου), τη στήλη του θαλάσσιου ύδατος (αλιεία), αλλά και την επιφάνεια της θαλάσσης.

Στην ΑΟΖ του ένα κράτος μπορεί να κατασκευάσει ακόμα και τεχνητές νησίδες, καθώς και εγκαταστάσεις για την εκμετάλλευση της ενέργειας από τα κύματα. Κάθε παράκτιο κράτος μπορεί να αποκτήσει ΑΟΖ, ανακηρύσσοντάς την μονομερώς με μία επιστολή στην αρμόδια υπηρεσία του ΟΗΕ. Η Ελλάδα έχει οριοθετήσει ΑΟΖ με την Ιταλία, την Αίγυπτο και είχε έλθει παλαιότερα σε Συμφωνία με την Αλβανία για οριοθέτηση, συμφωνία που στην πορεία καταργήθηκε, με παρασκηνιακή παρέμβαση της Τουρκίας.

Η οριοθέτηση θαλασσίων ζωνών

Η οριοθέτηση της ΑΟΖ πραγματοποιείται όταν το κράτος την ανακηρύξει, εκτός εάν εμπλέκονται παρακείμενα (όμορα) ή αντικείμενα (γεωγραφικά αντικριστά) κράτη, όπως είναι η περίπτωση της Ελλάδας με τους γείτονές της. Τότε, απαιτείται συμφωνία διμερούς οριοθέτησης, όπως η πρόσφατη Ελλάδας-Ιταλίας. Στην περίπτωση που υπάρχει διαφορά αυτή μπορεί να λυθεί με διμερείς διαπραγματεύσεις ή με παραπομπή της σε διεθνές δικαιοδοτικό όργανο, όπως το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης.

Η αρχή της μέσης γραμμής είναι ο βασικός κανόνας οριοθέτησης και της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ (όπως και των χωρικών υδάτων σε θαλάσσια στενά) μεταξύ κρατών. Σύμφωνα με αυτή την αρχή το όριο είναι τα σημεία στη θάλασσα που απέχουν ίση απόσταση από τις εκατέρωθεν στεριές (χερσαίες και νησιώτικες). Το διεθνές δίκαιο αναγνωρίζει ως συμπληρωματική αρχή οριοθέτησης και την αρχή της αναλογικότητας, η οποία λαμβάνει υπόψη το μέγεθος της εκατέρωθεν στεριάς, καθώς και την γεωγραφική διαμόρφωση.

Η Τουρκία υποστηρίζει ότι η οριοθέτηση δεν μπορεί να γίνει με βάση την αρχή της μέσης γραμμής, αλλά της “δίκαιης κατανομής” ή “ευθυδικίας”. Επικαλείται την αρχή της ευθυδικίας, η οποία επιτρέπει σε δύο γειτνιάζοντα παράκτια κράτη να οριοθετήσουν την υφαλοκρηπίδα-ΑΟΖ τους κατά τρόπο που αμφότερα θεωρούν πιο δίκαιο από την αρχή της μέσης γραμμής, λόγω ειδικών συνθηκών που επικρατούν στη συγκεκριμένη θαλάσσια περιοχή.

Η Άγκυρα έχει πιαστεί από αυτή τη δυνατότητα για να αμφισβητήσει τα ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα, ισχυριζόμενη ότι τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα. Δεν ισχυρίζεται ότι τα μικρά νησιά, λόγω μεγέθους, πρέπει να έχουν λιγότερη επήρεια, δηλαδή λιγότερη υφαλοκρηπίδα-ΑΟΖ, αλλά καθόλου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο δεν αφήνει κανένα περιθώριο συζήτησης.

ΑΟΖ και τουρκολιβυκό μνημόνιο

Πρόκειται για συμφωνία οριοθέτησης στην Ανατολική Μεσόγειο, που δεν λαμβάνει υπόψη την υφαλοκρηπίδα-ΑΟΖ των ελληνικών νησιών, μη εξαιρουμένης της Κρήτης. Ο λόγος που δεν ονομάστηκε επισήμως συμφωνία, είναι για να μην απαιτείται η κύρωσή της από το λιβυκό Κοινοβούλιο, το οποίο την είχε χαρακτηρίσει «καταφανή παραβίαση» της ασφάλειας και της κυριαρχίας της Λιβύης – πάντως είναι συμφωνία επειδή περιλαμβάνει δεσμευτικές διατάξεις και εσωτερικές διαδικασίες επικύρωσης που προβλέπεται μόνο σε συμφωνίες. Όμως, οι νεότερες εξελίξεις είναι άκρως ανησυχητικές, γιατί υπάρχουν πολλές ενδείξεις και αναφορές ότι το λιβυκό Κοινοβούλιο (εδρεύει στο Τομπρούκ, προπύργιο του Χαφτάρ, με τον οποίο θα συναντηθεί ) ετοιμάζεται να επικυρώσει και από πλευράς το τουρκολιβυκό μνημόνιο.

Με το τουρκολιβυκό μνημόνιο, λοιπόν, που έγινε νόμος του τουρκικού κράτους, εμμέσως ανακηρύσσεται ΑΟΖ στην Ανατολική Μεσόγειο. Με σκοπό να δημιουργήσει επίφαση νομιμότητας, το μνημόνιο-συμφωνία εστάλη στην αρμόδια υπηρεσία του ΟΗΕ με σκοπό την πρωτοκόλληση και δημοσίευση. Ας σημειωθεί ότι ο ΟΗΕ δεν έχει δικαίωμα να κρίνει τη νομιμότητα της όποιας συμφωνίας του στέλνεται. Πρόκειται δηλαδή για γραφειοκρατική διαδικασία.

Η συμφωνία καθορίζει μία συνοριακή γραμμή Τουρκίας-Λιβύης μήκους 19 μιλίων που ορίζεται από δύο σημεία. Το πρόβλημα δεν είναι το μήκος του ορίου, αλλά το σημείο στο οποίο βρίσκεται. Έχει τοποθετηθεί σε απόσταση 182 μιλίων από τις τουρκικές ακτές. Από αυτή τη συνοριακή γραμμή, η Κρήτη απέχει 43 μίλια. Η οριοθέτηση αυτή είναι παράνομη, επειδή στηρίχτηκε στον ισχυρισμό ότι τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα-ΑΟΖ, ο οποίος παραβιάζει το Δίκαιο της Θάλασσας.

Στις 26 Μαρτίου, η αμερικανική Chevron ανακοίνωσε το ενδιαφέρον της για τα θαλασσοτεμάχια νότια της Κρήτης, περιοχές που επικαλύπτονται με το τμήμα της λιβυκής υφαλοκρηπίδας, όπως έχει οριοθετηθεί παράτυπα με το τουρκολιβυκό μνημόνιο. Να σημειωθεί ότι η Τουρκία έχει και πριν το μνημόνιο-συμφωνία καταθέσει στην αρμόδια υπηρεσία του ΟΗΕ συντεταγμένες για τα όρια της υφαλοκρηπίδας της στην Ανατολική Μεσόγειο. Οι συντεταγμένες που έχει καταθέσει, όπως κι αυτές που συμπεριέλαβε στο μνημόνιο συνιστούν αρπαγή ελληνικής υφαλοκρηπίδας-ΑΟΖ.

Στοιχειώδης αντίδραση της Αθήνας, για να μην δημιουργηθεί τετελεσμένο, είναι να καταθέσει κι αυτή στον ΟΗΕ τις συντεταγμένες που με βάση τη νόμιμη αρχή της μέσης γραμμής ορίζουν την ελληνική υφαλοκρηπίδα. Με τον τρόπο αυτό θα υπάρχουν δύο αντίθετοι ισχυρισμοί και ως εκ τούτου μία καταγεγραμμένη διαφορά. Αντί γι’ αυτό, όμως, η Αθήνα στέλνει επιστολές διαμαρτυρίας, χωρίς συντεταγμένες και χάρτες, αδυνατίζοντας έτσι την αντίκρουσή της στην τουρκική αυθαιρεσία.

Το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης

Το Διεθνές Δικαστήριο (και άλλα διεθνή δικαιοδοτικά όργανα) έχει ασχοληθεί με την οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας-ΑΟΖ σε περιπτώσεις που δύο παράκτια κράτη διαφωνούν. Η Ελλάδα δεν μπορεί να προσφύγει μόνη της, επειδή η Τουρκία δεν έχει αναγνωρίσει τη δικαιοδοσία του Διεθνούς Δικαστηρίου. Η παραπομπή της διαφοράς μπορεί να γίνει μόνο εάν οι δύο πλευρές συνυπογράψουν συνυποσχετικό, με το οποίο να εξουσιοδοτούν το Δικαστήριο να οριοθετήσει.

Η Τουρκία δεν έχει αποδεχθεί σχετικές ελληνικές προτάσεις όλες αυτές τις δεκαετίες, ή ζητάει το συνυποσχετικό να καθοδηγεί την κρίση του Δικαστηρίου κατά τρόπο που να εξυπηρετεί τις τουρκικές θέσεις, δηλαδή να συμπεριλαμβάνει ακόμα και την αποστρατιωτικοποίηση των νησιών!

Πάντως, η Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας προβλέπει σαφώς ότι νησιά που έχουν στοιχειώδη οικονομική ζωή (π.χ. ένα κοπάδι κατσίκες) έχουν ΑΟΖ. Όπως έχει δείξει, όμως, η νομολογία του μπορεί το Διεθνές Δικαστήριο να μην αποδώσει πλήρη επήρεια ειδικά σε μικρού μεγέθους νησιά που βρίσκονται κοντά σε μεγάλους χερσαίους όγκους, όπως είναι η περίπτωση του Καστελλορίζου. Δηλαδή, Το Δικαστήριο μπορεί να οριοθετήσει συνδυάζοντας την αρχή της μέσης γραμμής με την αρχή της αναλογικότητας. Με άλλα λόγια, μπορεί να αποδώσει λιγότερη υφαλοκρηπίδα-ΑΟΖ ειδικά σε απομακρυσμένα μικρά νησιά.