Το Τουρκολιβυκό, η μέση γραμμή και η ρηματική διακοίνωση της Τρίπολης

Στους χάρτες που επισυνάπτονται στη ρηματική διακοίνωση της Τρίπολης αποτυπώνεται η οριοθετική γραμμή που υιοθετεί η Λιβύη ως συνέχεια του Τουρκολιβυκού Μνημονίου, με το οποίο εξαφανίζεται η ελληνική ΑΟΖ που αντιστοιχεί στην Κρήτη. Επισημαίνεται δε ότι με τη χάραξη των ελληνικών οικοπέδων «επιχειρούνται τετελεσμένα εις βάρος των κυριαρχικών συμφερόντων της Λιβύης, τα οποία δεν είναι αποδεκτά». Την εξέλιξη πανηγύρισαν δεόντως τουρκικά ΜΜΕ.

Για πέντε δεκαετίες οι ελληνοτουρκικές σχέσεις γυρίζουν γύρω από παρόμοια προβλήματα. Έννοιες και όροι του διεθνούς δικαίου έχουν μέσω της καθημερινής ειδησεογραφίας γίνει οικείες στους Έλληνες, αν και είναι αμφίβολο εάν πολλοί κατανοούν ακριβώς περί τίνος πρόκειται. Ως εκ τούτου είναι χρήσιμο να διευκρινίσουμε πολύ γνωστούς όρους που έχουν εισβάλει και πάλι στη δημοσιότητα αυτό το διάστημα, με αφορμή και την τελευταία πρόκληση της Λιβύης.

Οι εξελίξεις στην τεχνολογία και στις διεθνείς σχέσεις οδήγησαν τη διεθνή κοινότητα το 1982 στην υπογραφή της Σύμβασης του Μοντέγκο Μπέι, η οποία εκσυγχρόνισε το Δίκαιο της Θάλασσας. Η Τουρκία και ελάχιστες παράκτιες χώρες δεν την έχουν υπογράψει. Η Σύμβαση έγινε διεθνές δίκαιο στα μέσα της δεκαετίας του 1990, όταν κυρώθηκε από τον προβλεπόμενο αναγκαίο αριθμό χωρών-μελών του ΟΗΕ (60) και ως τέτοια δεσμεύει και την Τουρκία.

Η θεσμοθέτηση της ΑΟΖ

Αυτή η Σύμβαση εισήγαγε την έννοια της ΑΟΖ (Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη). Πρόκειται για οικονομική-νομική έννοια, η οποία περιγράφει τα κυριαρχικά δικαιώματα του παράκτιου κράτους σε μια θαλάσσια ζώνη, η οποία εκτείνεται το πολύ μέχρι τα 200 μίλια προς την ανοικτή θάλασσα. Στην περίπτωση της Μεσογείου, λόγω του κλειστού χαρακτήρα της, δεν υπάρχουν τέτοιες αποστάσεις. Στην ΑΟΖ του ένα παράκτιο κράτος έχει κυριαρχικό δικαίωμα να εκμεταλλεύεται υποθαλάσσια κοιτάσματα (υφαλοκρηπίδα), τον βυθό (π.χ. φύκια και υδρίτες μεθανίου), τη στήλη του θαλάσσιου ύδατος (αλιεία), αλλά και την επιφάνεια της θαλάσσης. Στην ΑΟΖ του ένα κράτος μπορεί να κατασκευάσει ακόμα και τεχνητές νησίδες, καθώς και εγκαταστάσεις για την εκμετάλλευση της ενέργειας από τα κύματα.

Κάθε παράκτιο κράτος μπορεί να αποκτήσει ΑΟΖ, ανακηρύσσοντάς την μονομερώς με μία επιστολή στην αρμόδια υπηρεσία του ΟΗΕ. Η Ελλάδα έχει οριοθετήσει ΑΟΖ με την Ιταλία και εν μέρει με την Αίγυπτο (δυτικά της κάθετης γραμμής που διέρχεται από τη Ρόδο). Είχε καταλήξει σε συμφωνία οριοθέτησης θαλασσίων ζωνών και με την Αλβανία, η οποία στην πορεία ακυρώθηκε από αλβανικό Συνταγματικό Δικαστήριο μετά από την παρασκηνιακή παρέμβαση της Τουρκίας). Σε ό,τι έχει να κάνει με την Λιβύη, η Ελλάδα επιδιώκει συμφωνία οριοθέτησης ΑΟΖ με βάση την αρχή της μέσης γραμμής.

Η Ελλάδα είχε αποπειραθεί να καταλήξει σε συμφωνία οριοθέτησης και με το καθεστώς Καντάφι. Η προσπάθεια εκείνη είχε ναυαγήσει, επειδή η Λιβύη έκλεισε παρανόμως τον Κόλπο της Σύρτης με γραμμή βάσης, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα να μετατοπίσει τη μέση γραμμή βορειότερα και άρα να σφετεριστεί ελληνική ΑΟΖ. Επίσης, η Λιβύη δεν αναγνώριζε πλήρη επήρεια στη Γαύδο, γεγονός που επίσης μετατόπιζε την –κατά τη θέση της Τρίπολης– μέση γραμμή.

Η αρχή της μέσης γραμμής

Η οριοθέτηση της ΑΟΖ πραγματοποιείται όταν το κράτος την ανακηρύξει, εκτός εάν εμπλέκονται παρακείμενα (όμορα), ή αντικείμενα (γεωγραφικά αντικριστά) κράτη, όπως η Ελλάδα και η Τουρκία στο Αιγαίο και η Ελλάδα και η Λιβύη στη Μεσόγειο. Η αρχή της μέσης γραμμής είναι ο βασικός κανόνας οριοθέτησης της ΑΟΖ (όπως ήταν και για την υφαλοκρηπίδα και για τα χωρικά ύδατα σε θαλάσσια στενά) μεταξύ κρατών. Ως προς τη μέθοδο οριοθέτησης, πάγια θέση της χώρας μας αποτελεί ότι η οριοθέτηση όλων των θαλασσίων ζωνών, συμπεριλαμβανομένης της ΑΟΖ, πρέπει να γίνει με βάση την αρχή της ίσης απόστασης, ή μέσης γραμμής, αν και στην περίπτωση της μερικής οριοθέτησης με την Αίγυπτο, προέβη σε εκπτώσεις. Σύμφωνα με αυτή την αρχή το όριο είναι τα σημεία στη θάλασσα που απέχουν ίση απόσταση από τις εκατέρωθεν στεριές (χερσαίες και νησιώτικες).

Το Δίκαιο της Θάλασσας αναγνωρίζει ως συμπληρωματική αρχή οριοθέτησης και την αρχή της αναλογικότητας, η οποία λαμβάνει υπόψη το μέγεθος της εκατέρωθεν στεριάς, καθώς και τη γεωγραφική διαμόρφωση. Σύμφωνα με το άρθρο 121 (2) της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας, όλα τα νησιά στα οποία υπάρχει ακόμα και στοιχειώδης οικονομική ζωή, όπως π.χ. ένα κοπάδι κατσίκια, δικαιούνται να έχουν ΑΟΖ (και συνορεύουσα ζώνη), όπως και οι ηπειρωτικές περιοχές. Ο γενικός αυτός κανόνας ως εθιμικό δίκαιο, δεσμεύει και τα κράτη που δεν είναι συμβαλλόμενα στη Σύμβαση.

Η δε νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου δείχνει ότι αποδίδει υφαλοκρηπίδα-ΑΟΖ σε νησιά που κατοικούνται και έχουν στοιχειώδη οικονομική ζωή, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις δεν έχει αποδώσει πλήρη επήρεια, δηλαδή οριοθέτησε, συνδυάζοντας την αρχή της μέσης γραμμής, με την αρχή της αναλογικότητας. Με άλλα λόγια, μπορεί να αποδώσει λιγότερη ΑΟΖ σε απομονωμένα μικρού μεγέθους νησιά που βρίσκονται κοντά σε μεγάλους χερσαίους όγκους (περίπτωση Καστελλορίζου).

Το Τουρκολιβυκό Μνημόνιο

Σημείο αναφοράς για τις παράνομες τουρκικές διεκδικήσεις είναι πλέον το Τουρκολιβυκό Μνημόνιο. Η οριοθέτηση που κάνει είναι παντελώς αυθαίρετη και παραβιάζει κατάφωρα το Δίκαιο της Θάλασσας, επειδή δεν αναγνωρίζει στα νησιά (ακόμα και στη μεγαλόνησο Κρήτη!) υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ, στα χνάρια των τουρκικών ισχυρισμών. Τους αναγνωρίζει μόνο χωρικά ύδατα 6 μιλίων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τόσο η Τουρκία όσο και η Λιβύη να οικειοποιούνται ελληνική ΑΟΖ από τον άξονα Καστελλόριζο-Ρόδος-Κάρπαθος-Κάσος-Κρήτη και νοτίως της Κρήτης.

Η συμφωνία καθορίζει μία συνοριακή γραμμή Τουρκίας-Λιβύης μήκους 19 μιλίων που ορίζεται από δύο σημεία. Το πρόβλημα δεν είναι το μήκος του ορίου αλλά το σημείο στο οποίο βρίσκεται. Έχει τοποθετηθεί σε απόσταση 182 μιλίων από τις τουρκικές ακτές. Από αυτή τη συνοριακή γραμμή, η Κρήτη απέχει 43 μίλια. Η οριοθέτηση αυτή είναι παράνομη, επειδή στηρίζεται στον προαναφερόμενο ισχυρισμό ότι τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα-ΑΟΖ, ο οποίος παραβιάζει το Δίκαιο της Θάλασσας. Το διεθνές δίκαιο ορίζει ότι για να γίνει θαλάσσια οριοθέτηση πρέπει να υπάρχει γειτνίαση των περιοχών. Οι ακτές δύο κρατών πρέπει να είναι είτε παρακείμενες ή αντικείμενες. Οι ακτές απέναντι στη Λιβύη είναι οι νότιες ακτές της Κρήτης, όχι της Τουρκίας!

Η Λιβύη με την Ρηματική Διακοίνωση αμφισβητεί τη μέση γραμμή και ως εκ τούτου τη μέση γραμμή, με την οποία οριοθέτησε εμμέσως πλην σαφώς την ΑΟΖ της η Ελλάδα στη Μεσόγειο, όταν στη Λιβύη δεν υπήρχε κυβέρνηση. Στη βάση εκείνης της οριοθέτησης έχουν δοθεί οι άδειες για έρευνας για υδρογονάνθρακες δυτικά, νοτιοδυτικά και νότια της Κρήτης. Αυτά τα θαλάσσια οικόπεδα η ρηματική διακοίνωση της Λιβύης αναφέρει σαν επίμαχες περιοχές που είναι «αντικείμενο της άλυτης διαφοράς μεταξύ Λιβύης και Ελλάδας» και τις χαρακτηρίζει σαν «λιβυκές θαλάσσιες περιοχές».

Ας σημειωθεί σ’ αυτό το σημείο ότι το άρθρο 156 του Ν 4001/2011 (ΦΕΚ Α’ 179 “για τη λειτουργία Ενεργειακών Αγορών Ηλεκτρισμού και Φυσικού Αερίου, για Έρευνα, Παραγωγή και δίκτυα μεταφοράς Υδρογονανθράκων και άλλες ρυθμίσεις”), προβλέπει ότι ελλείψει συμφωνίας οριοθέτησης με γειτονικά κράτη, το εξωτερικό όριο της ελληνικής υφαλοκρηπίδας είναι η μέση γραμμή μεταξύ των ελληνικών ακτών και των ακτών που είναι παρακείμενες ή αντικείμενες σε αυτές.

Με αυτό το νόμο η Ελλάδα όρισε θαλάσσια οικόπεδα νότια και νοτιοδυτικά της Κρήτης και τα παραχώρησε σε μεγάλες πετρελαϊκές εταιρείες, όπως η γαλλική Total (αρχικά) και η αμερικανική ExxonMobil, παρ’ ότι δεν είχε συμφωνία οριοθέτησης με τη Λιβύη. Είναι σημαντικό ότι για δεκατρία ολόκληρα χρόνια η Λιβύη δεν είχε αντιδράσει αρνητικά σ’ αυτή την ντε φάκτο οριοθέτηση, κάτι που το 2024 και τώρα με την ρηματική διακοίνωση.

Η υφαλοκρηπίδα

Αν και η έννοια της υφαλοκρηπίδας επικαλύπτεται από την έννοια της ΑΟΖ, είναι χρήσιμο να διευκρινίσουμε πως είναι μία γεωφυσική έννοια. Αποτελεί την ομαλή προέκταση της ακτής κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, ως το σημείο στο οποίο αυτή διακόπτεται απότομα (κλίση 30-45 μοιρών). Με άλλα λόγια, είναι ο θαλάσσιος βυθός πέρα από τα χωρικά ύδατα ενός κράτους. Στην περίπτωση της Ελλάδας, πέρα από τα έξι μίλια. Αμέσως μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο πρόεδρος Τρούμαν είχε για πρώτη φορά ανακοινώσει τη δικαιοδοσία έρευνας και οικονομικής εκμετάλλευσης του βυθού και του υπεδάφους του βυθού πέρα από χωρικά ύδατα μέχρι και εκεί όπου η θάλασσα έχει βάθος έως και 200 μέτρα.

Η εκμετάλλευση της υφαλοκρηπίδας εισήλθε ως έννοια όταν η τεχνολογία επέτρεψε την εκμετάλλευση υποθαλάσσιων κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου. Το παράκτιο κράτος έχει κυριαρχικό δικαίωμα να εκμεταλλεύεται τέτοια κοιτάσματα στην υφαλοκρηπίδα του, σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης του 1958. Οι Τούρκοι αυθαίρετα δεν αναγνωρίζουν ότι τα ελληνικά νησιά έχουν δική τους υφαλοκρηπίδα και από το 1973-74 ισχυρίζονται ότι η υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου πρέπει να μοιραστεί στη μέση με βάση τις ακτές της Τουρκίας και της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Η Ελλάδα ποτέ δεν δέχτηκε την εκτός διεθνούς δικαίου τουρκική θέση, γεγονός που εμπόδισε να υπάρξει συμφωνία οριοθέτησης. Η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και τώρα πλέον και της ΑΟΖ είναι η μοναδική ελληνοτουρκική διαφορά που αναγνωρίζει η Αθήνα. Τα άλλα προβλήματα θεωρεί ότι αποτελούν μονομερείς τουρκικές επεκτατικές διεκδικήσεις, παρότι στην πράξη κάνει εκπτώσεις! Αντιθέτως, η Άγκυρα, παρακάμπτοντας με αυθαίρετες ερμηνείες το διεθνές δίκαιο και τις υφιστάμενες συνθήκες, προσπαθεί να μετατρέψει σε νομιμοποιημένες διαφορές τις δικές της μονομερείς διεκδικήσεις, στην τωρινή περίπτωση έχοντας ως υποχείριο την κυβέρνηση της Τρίπολης, η οποία λειτουργεί σαν εντολοδόχος της.