Τα “σύνορα της καρδιάς” και τα δύο ταμπλό της Άγκυρας

του Ιωάννου Λάμπρου  – 

Τον Μάρτιο του 2017, ο Ερντογάν αποκάλεσε τους Ολλανδούς «απομεινάρια των Ναζί, φασίστες», επειδή οι ολλανδικές αρχές δεν επέτρεψαν στην Τουρκάλα Υπουργό Οικογενείας Φατμά Μπετούλ Σαγιάν Καγιά να εισέλθει στο τουρκικό προξενείο του Ρότερνταμ. Ταυτόχρονα απαγόρευσαν συγκέντρωση, ενόψει του δημοψηφίσματος της 16^ης Απριλίου, στην οποία θα παρευρίσκονταν ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών. Υπενθυμίζεται πως το Ρότερνταμ κατέβαλε βαρύτατο φόρο αίματος, στις 14 Μαΐου 1940, κατά τη διάρκεια της γερμανικής εισβολής στην Ολλανδία με πολλές εκατοντάδες νεκρών (σχεδόν 900) και με ισοπεδωμένο σημαντικό μέρος της πόλης.

Λίγες ημέρες πριν, ο Τούρκος πρόεδρος, αντιδρώντας στην απαγόρευση πολιτικών εκδηλώσεων λόγω δημοψηφίσματος, στη Γερμανία δήλωσε: «οι πρακτικές σας δεν είναι διαφορετικές από τις πρακτικές των Ναζί στο παρελθόν». Σε σχέση με το προσφυγικό ζήτημα, απείλησε την ΕΕ, το Νοέμβριο του 2016, σε απάντηση ψηφίσματος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου περί διακοπής των προενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Άγκυρα, ότι θα ανοίξει τις συνοριακές πύλες, επιτρέποντας σε εκατοντάδες χιλιάδες μετανάστες και πρόσφυγες να κατευθυνθούν δυτικά.

Πιο συγκεκριμένα, σε σχέση με την Ελλάδα, συχνές έχουν γίνει οι αναφορές από Τούρκους αξιωματούχους στη Συνθήκη της Λωζάννης, η οποία έστω και αν δεν αφορά αποκλειστικά τη χώρα μας,  εντούτοις  η αναφορά σε αυτήν καταδεικνύει την αναθεωρητική προσήλωση της γείτονος. Το Σεπτέμβριο του 2016, ο Τούρκος  πρόεδρος δήλωσε σχετικά:

«Tώρα βλέπετε το Αιγαίο. Τα νησιά όπου, αν φωνάξεις, ακούγεται η φωνή σου στην απέναντι ακτή, εμείς τα εκχωρήσαμε με τη Συνθήκη της Λωζάννης. Αυτή είναι η νίκη; Ήταν δικά μας. Εκεί ακόμη έχουμε δικά μας τζαμιά και μνημεία». Και συνέχισε: «όμως, τώρα συζητάμε τι θα γίνει με την υφαλοκρηπίδα, τι θα γίνει στον αέρα, τι θα γίνει στη θάλασσα. Αυτά συζητάμε. Ακόμη δίνουμε αυτό τον αγώνα. Γιατί; Αιτία είναι όσοι κάθισαν στο τραπέζι για συνομιλίες και δεν κατάφεραν να σταθούν στο ύψος των περιστάσεων σε εκείνη τη Συνθήκη. Σήμερα βιώνουμε τις επιπτώσεις αυτής της αδυναμίας».

Τα “σύνορα της καρδιάς μας”

Στα μέσα Οκτωβρίου του 2016, μιλώντας, στο πανεπιστήμιο που φέρει το όνομα του, στη Ριζούντα, τόνισε: «τα φυσικά μας σύνορα είναι διαφορετικά από τα σύνορα της καρδιάς μας… Σεβόμαστε, φυσικά, τα φυσικά σύνορα· αλλά δεν μπορούμε να χαράξουμε σύνορα στην καρδιά μας, ούτε θα το επιτρέψουμε. Μερικοί ρωτούν, “γιατί νοιάζεστε για το Ιράκ, γιατί νοιάζεστε για τη Συρία”. Ρωτάνε “γιατί νοιάζεστε για τη Γεωργία, την Ουκρανία, την Κριμαία, το Αζερμπαιτζάν, το Καραμπάχ, τα Βαλκάνια, τη Βόρειο Αφρική”».

Και συνέχισε: «είναι δυνατό να διαχωρίσεις τη Ριζούντα από το Μπατούμι; Ή είναι δυνατό να θεωρήσουμε την Αδριανούπολη ξεχωριστά από τη Θεσσαλονίκη και το Κάρτζαλι;… Βλέπετε κάτι από εμάς σε κάθε χώρα της Μέσης Ανατολής και της Βορείου Αφρικής, όταν σταματήσεις μεταξύ Χατάι και Μαρόκου. Σίγουρα συναντάς ένα ίχνος από τους προγόνους μας σε κάθε βήμα κατά μήκος της γεωγραφίας από τη Θράκη μέχρι την Ανατολική Ευρώπη».

Λίγες ημέρες μετά, σε συνέδριο, ο Ερντογάν συνέχισε: «Γυρίσαμε ποτέ στο παρελθόν την πλάτη μας όταν αντιμετώπισαν δυσκολίες οι ομοεθνείς μας στην Βουλγαρία, στην Ελλάδα, στη “Μακεδονία”, τα αδέλφια μας στην Βοσνία, στην Αλβανία και στο Κόσοβο; Είπαμε ποτέ πως οι υποθέσεις αυτές είναι εσωτερικές; Μπορούμε να γυρίσουμε την πλάτη μας;»

Ανέλαβε δε και την προστασία των μουσουλμανικών πληθυσμών στην Ευρώπη, επισημαίνοντας  «η έχθρα προς τους ξένους στην Ευρώπη αυξάνεται, και εμείς είμαστε οι πρώτοι που αντιδρούμε. Γιατί; Διότι εκεί ζουν 5 εκατομμύρια πολίτες μας που έχουν τις ρίζες τους στην Τουρκία. Επιπλέον, πρέπει να προσθέσουμε και τα αδέλφια μας από το Τουρκεστάν, το Αφγανιστάν και την Κεντρική Ασία που εγκαταστάθηκαν στην Ευρώπη».

Τον περασμένο Μάιο, σε συνάντηση του με τον Έλληνα πρωθυπουργό, ο Ερντογάν έκανε λόγο για «πλήρη υλοποίηση της Συνθήκης της Λωζάννης», δήλωση η οποία ερμηνεύτηκε ως  επαναφορά του αιτήματος της γείτονος  για αποστρατικοποίηση των νησιών του Αιγαίου. Λίγο αργότερα, τέλη Αυγούστου, ο Τούρκος πρόεδρος μιλώντας σε εκδήλωση είπε: «άλλα είναι τα επίσημα σύνορα της χώρας μας, άλλα είναι τα σύνορα της καρδιάς μας. Τα σύνορα της καρδιάς μας περιλαμβάνουν όλα τα μέρη στα οποία ζουν αυτοί που τους βλέπουμε σαν αδέρφια και μας βλέπουν σαν αδέρφια. Στους επισκέπτες  μας από την Συρία, τους λέω πως η Τουρκία είναι και δική σας πατρίδα».

Ο εθισμός της τουρκικής κοινωνίας

Η ευρεία οπτική της τουρκικής ηγεσίας, πέραν των διακρατικών συνόρων, και η επισήμανση διαφοροποίησης των τελευταίων με ευρύτερες πολιτικές εξελίξεις και τάσεις είναι σαφής, όπως άλλωστε συνάγεται και από το βιβλίο του πρώην πρωθυπουργού Αχμέτ Νταβούτογλου. Κάνοντας επιλεκτική και εργαλειακή χρήση της ιστορίας η Άγκυρα αναζητά ρόλο και θέση στον υπό διαμόρφωση νέο συσχετισμό δυνάμεων.

Ο βαθμός επιτυχίας θα εξαρτηθεί, μεταξύ άλλων, από το σε ποιο βαθμό η  ισλαμοεθνική σύμπραξη μπορεί να συνδυάσει όλες τις τάσεις εντός της τουρκικής κοινωνίας. Σε ποιον βαθμό θα απορροφηθούν, σε αυτό το εγχείρημα, οι κεμαλικές δυνάμεις μέσω της  προοπτικής της επέκτασης προς δυσμάς. Κατά την προσέγγιση τους, με αυτό τον τρόπο ενισχύονται τα ερείσματα περί δυτικής ταυτότητας της Τουρκίας έστω και αν ο συνολικός προσανατολισμός της χώρας κινείται προς Ανατολάς.

Η συχνή επανάληψη των πιο πάνω αξιώσεων εθίζει την τουρκική κοινωνία στο να τις θεωρεί κτήμα και δικαίωμα της. Σαφής και πάλι ο Αχμέτ Νταβούτογλου: «οι επαΐοντες της εξωτερικής πολιτικής οφείλουν να είναι, πρώτα απ’ όλα, προετοιμασμένοι από ψυχολογική άποψη στα θέματα των πέραν των συνόρων τακτικών σχεδιασμών και αξιώσεων. Αυτή η ψυχολογική προετοιμασία πρέπει να ολοκληρώνεται με μια βάση κοινωνικοψυχολογικής κουλτούρας νομιμοποίησης, δυνάμενη να επηρεάζει προς αυτή την κατεύθυνση την εσωτερική κοινή γνώμη».

Σε σχέση με τα νησιά, αξίζει να σημειωθεί ότι η Ίμβρος και η Τένεδος αποδόθηκαν στην Τουρκία λόγω της στρατηγικής τους θέσης, πλησίον των Στενών, αλλά αναγνωρίστηκε ο ελληνικός χαρακτήρας τους και προβλέφθηκε καθεστώς αυτοδιοίκησης, το οποίο καταργήθηκε. Ο Τούρκος πρόεδρος ενδιαφέρεται για τα νησιά, αδιαφορώντας  αν σε αυτά υπάρχουν Έλληνες. Στην περίπτωση κατά την οποία νησιά με ελληνικό πληθυσμό θα παραχωρούντο στην Τουρκία, βάσει της λογικής  της γεωγραφικής γειτνίασης και μόνο, η μοίρα των κατοίκων αυτών θα ήταν η ίδια με αυτή των Ιμβρίων και Τενεδίων.

Η επισήμανση Ερντογάν της μικρής απόστασης μεταξύ μικρασιατικών ακτών και πολλών ελληνικών νησιών μπορεί να απαντηθεί από την υπόμνηση ότι μέχρι τη Γενοκτονία του Ελληνισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οι  απέναντι μικρασιατικές ακτές είχαν συμπαγείς ελληνικούς πληθυσμούς. Άρα δεν υπήρχε κάτι το παράδοξο, διότι η όλη περιοχή, μικρασιατικές ακτές και ελληνικά νησιά, αποτελούσαν ένα ενιαίο σύνολο, πολιτιστικά και οικονομικά.

Τακτική διπλού επιχειρήματος

Η Τουρκία πότε χρησιμοποιεί το στοιχείο της γεωγραφίας (εγγύτητα νησιών στη μικρασιατική ακτή) για τα νησιά του Αιγαίου, πότε το ανθρώπινο στοιχείο (μειονότητα) για τη Θράκη. Τα πιο πάνω επιχειρήματα είναι αντιθετικά, διότι το μεν πρώτο χαρακτηρίζεται από ένα γεωγραφικό ντετερμινισμό και το άλλο στην ύπαρξη μουσουλμανικής μειονότητας (μειονοτήτων κατά τη συνθήκη της Λωζάννης). Στην περίπτωση της Κύπρου, γίνεται χρήση και των δύο στοιχείων ανάλογα με τις περιστάσεις.

Το γεγονός ότι στα μικρά νησιά, μικρά και μεγάλα, κοντά στις μικρασιατικές ακτές, κατοικούν Έλληνες δεν αποτελεί  πρόβλημα για την Τουρκία. Εφόσον, σύμφωνα με αυτό το επιχείρημα, η γεωγραφία υπερέχει, το ανθρώπινο στοιχείο δεν έχει καμιά σημασία. Παράλληλα, στην περίπτωση των μουσουλμάνων της Θράκης το ανθρώπινο στοιχείο αναβιβάζεται σε κυρίαρχο.

Ίδια τακτική διπλού επιχειρήματος ακολουθείται και στην Κύπρο. Πότε ισχυρίζεται η Άγκυρα ότι οι Τουρκοκύπριοι, συνέταιροι στο κυπριακό κράτος του 1960, δικαιούνται μεριδίου από τα έσοδα των φυσικών πόρων της Κυπριακής  Δημοκρατίας, πότε ότι το ψευδοκράτος έχει δική του ΑΟΖ και δικούς του φυσικούς πόρους τους για την εκμετάλλευση των οποίων έχει υπογράψει «διεθνείς συμφωνίες» με την Τουρκία.

Το ίδιο συναντάται και με την Συνθήκη της Λωζάννης. Από τη μια ο Τούρκος πρόεδρος δηλώνει στον Τσίπρα ότι η Συνθήκη της Λωζάννης πρέπει να εφαρμοστεί πλήρως, εννοώντας την αποστρατικοποίηση των νησιών του Αιγαίου, και, από την άλλη, η ρητορική που αναπτύσσεται υπονοεί ότι έχει υπάρξει θεμελιώδης αλλαγή περιστάσεων από την εποχή συνομολόγησης της συνθήκης και θα πρέπει να κοιτάμε πέρα από αυτήν.

Η ευελιξία στη χρήση επιχειρημάτων καταδεικνύει ότι η Άγκυρα δεν διαθέτει αναθεωρητική πολιτική βασισμένη σε κάποια συγκεκριμένη επιχειρηματολογία, την οποία η Αθήνα θεωρητικά θα μπορούσε να αντικρούσει. Η αναθεωρητική πολιτική ενυπάρχει στο τουρκικό κράτος από την πρώτη στιγμή της ίδρυσης του (Αλεξανδρέττα, Κύπρος, παραβίαση διατάξεων Συνθήκης Λωζάννης) και διαθέτει προσαρμοστικότητα αναλόγως των συνθηκών.