26 χρόνια από τον θάνατο του Κορνήλιου Καστοριάδη – Τί είχε πει για το 1821

Ναι, είναι γνωστό τοις πάσι ότι ο Καστοριάδης “έσβησε” το Βυζάντιο για λόγους που δεν είναι της παρούσης, την περίοδο αν θέλετε, ιδίως του Μεσαιωνικού Ελληνισμού (11ος-15ος αιώνας). Υποστήριζε πάντα πως ο αληθινός κληρονόμος της Αρχαίας Ελλάδας είναι η Δυτική Ευρώπη. Ο νους του Καστοριάδη μάς υπενθυμίζει ότι ο ελληνικός λαός που απελευθέρωσε τον τόπο από τους Τούρκους, έχει μεγάλη ευθύνη. Ταυτόχρονα, όπως ο ίδιος έχει γράψει ουκ ολίγες φορές, η δημιουργία και η καταστροφή, είναι οι δύο πιο εκκεντρικές ιδέες στην ιστορία.

Πώς όμως μίλησε για το 1821 και για το τι ακολούθησε μετά; Έχει ενδιαφέρον να δούμε τι είπε και πως διατύπωσε τις απόψεις του. Σε μία συνομιλία με την δημοσιογράφο Τέτα Παπαδοπούλου για την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία το 1994, συνοπτικά περιέγραψε τι έγινε το 1821, αλλά και το τι ακολούθησε. Αξίζει να ξαναδιαβαστούν οι γραμμές που ακολουθούν και ίσως βοηθήσουν έναν γόνιμο αναστοχασμό. «Επί Τουρκοκρατίας όση εξουσία δεν ασκείται απευθείας από τους Τούρκους, ασκείται από τους κοτζαμπάσηδες (τους εντολοδόχους των Τούρκων), οι οποίοι κρατούν τους χωριάτες υποχείριους. Συνεπώς, ούτε αυτή την περίοδο μπορούμε να μιλήσουμε για πολιτική ζωή.

»Όταν αρχίζει η Επανάσταση του 1821, διαπιστώνουμε από τη μια μεριά τον ηρωισμό του λαού και, από την άλλη, σχεδόν αμέσως, την τεράστια αδυναμία να συγκροτηθεί μια πολιτική κοινωνία. Την επομένη της πτώσης της Τριπολιτσάς αρχίζουν οι εμφύλιοι πόλεμοι. Ουδείς μπορεί να δώσει απάντηση στην ερώτηση για ποιον λόγο κάποιος, σε μια ορισμένη στιγμή, δεν δημιούργησε κάτι.

»Η συγκρότηση ενός λαού σε πολιτική κοινωνία δεν είναι δεδομένη, δεν είναι κάτι που χαρίζεται αλλά κάτι που δημιουργείται. Μπορούμε απλώς να διαπιστώσουμε ότι όταν απουσιάζει μια τέτοια δημιουργία, τα χαρακτηριστικά της προηγούμενης κατάστασης διατηρούνται ή αλλάζουν μόνο μορφή. Ορισμένα τα εντοπίζουμε ήδη στους εμφύλιους πολέμους της Επανάστασης του 1821. Βλέπουμε, για παράδειγμα, ότι η νομιμοφροσύνη και η αλληλεγγύη έχουν τοπικό ή τοπικιστικό χαρακτήρα, ισχυρότερο συχνά από τον εθνικό. Βλέπουμε, επίσης, ότι οι πολιτικές κατατάξεις και διαιρέσεις είναι συχνά σχετικές με τα πρόσωπα των αρχηγών και όχι με ιδέες, με προγράμματα, ούτε καν με ταξικά συμφέροντα».

Μόνιμο χαρακτηριστικό η φαυλοκρατία

Συνεχίζει ο Καστοριάδης: «Ένα ακόμη χαρακτηριστικό είναι η στάση απέναντι στην εξουσία. Στην Ελλάδα, μέχρι και σήμερα, το κράτος εξακολουθεί να παίζει τον ρόλο του ντοβλετιού, δηλαδή μιας αρχής ξένης και μακρινής, απέναντι στην οποία είμαστε ραγιάδες και όχι πολίτες. Δεν υπάρχει κράτος νόμου και κράτος δικαίου, ούτε απρόσωπη διοίκηση που έχει μπροστά της κυρίαρχους πολίτες. Το αποτέλεσμα είναι η φαυλοκρατία ως μόνιμο χαρακτηριστικό. Η φαυλοκρατία συνεχίζει την αιωνόβια παράδοση της αυθαιρεσίας των κυρίαρχων και των δυνατών: ελληνιστικοί ηγεμόνες, Ρωμαίοι ανθύπατοι, Βυζαντινοί αυτοκράτορες, Τούρκοι πασάδες, κοτζαμπάσηδες, Μαυρομιχάληδες, Κωλέττης, Δηλιγιάννης…

»Μπορείτε να μου εξηγήσετε εσείς γιατί οι Έλληνες, που σκοτώνονταν εννέα χρόνια για να απελευθερωθούν από τους Τούρκους, θέλησαν αμέσως μετά έναν βασιλιά; Και γιατί, αφού έδιωξαν τον Όθωνα, έφεραν τον Γεώργιο; Και γιατί μετά ζητούσαν “ψωμί, ελιά και Κώτσο βασιλιά”; Σύμφωνα με την παραδοσιακή αριστερή άποψη, όλα αυτά τα επέβαλαν η Δεξιά, οι κυρίαρχες τάξεις και η μαύρη αντίδραση.

Μπορούμε όμως να πούμε ότι όλα αυτά τα επέβαλαν στον ελληνικό λαό ερήμην του ελληνικού λαού; Μπορούμε να πούμε ότι ο ελληνικός λαός δεν καταλάβαινε τι έκανε; Δεν ήξερε τι ήθελε, τι ψήφιζε, τι ανεχόταν; Σε μια τέτοια περίπτωση αυτός ο λαός θα ήταν ένα νήπιο… Αν όμως είναι νήπιο, τότε ας μη μιλάμε για δημοκρατία! Αν ο ελληνικός λαός δεν είναι υπεύθυνος για την ιστορία του, τότε ας του ορίσουμε έναν κηδεμόνα. Εγώ λέω ότι ο ελληνικός λαός, όπως και κάθε λαός, είναι υπεύθυνος για την ιστορία του, συνεπώς είναι υπεύθυνος και για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται σήμερα».

Πριν πέσει η νύχτα, η ταπεινή αφεντιά μου αρχίζει πάλι να μελετάει ένα καστοριαδικό δοκίμιο, καθώς η σκέψη του είναι βέλος προς το φως. Και μέχρι την αυγή, η καστοριαδική σκέψη είναι ένα ολόδροσο κρίνος ελπίδας. O ελληνικός λαός πατάει πάνω σε ώμους γιγάντων (μεταξύ άλλων και του Καστοριάδη). Μπορεί να τα καταφέρει καλύτερα στο μέλλον, μακριά όμως, από διχόνοια, φθόνο και υλικό ψευδοευδαιμονισμό. Ο ελληνικός λαός είναι υπεύθυνος για την ιστορία του. Μια αναγεννημένη πολιτική κοινωνία μπορεί να δικαιώσει και το όραμα των πρωτεργατών του 1821…