Αναμορφωτης του νέου Ελληνισμού ο Κοσμάς ο Αιτωλός

Υπό το μακραίωνο σκοτάδι του Ισλάμ που είχε επιβληθεί με την οθωμανική κατοχή, ο Ελληνισμός, ειδικά της υπαίθρου είχε εξαθλιωθεί, είχε “ξεχάσει” τις οικείες γι’ αυτόν ιδέες του ανθρωπισμού της κλασικής περιόδου και προφανώς “δεν τον αφορούσαν” τα τεκταινόμενα σ’ που εξελίσσονταν σε αυτό το πεδίο στην Ευρώπη. Δεν είναι ζήτημα τιμής σε έναν Άγιο της Εκκλησίας, τον οποίο μάλιστα η κοινωνία τον είχε αποδεχθεί ως τέτοιο δύο αιώνες πριν την τυπική κι επίσημη ανακατάταξη, το να αναφέρεται κάποιος στο έργο του.

Μια έστω και φευγαλέα επισκόπηση στην προσφορά του Κοσμά του Αιτωλού στην Ήπειρο, στα μέρη που σήμερα είναι εντός της επικρατείας της Αλβανίας, στη Μακεδονία και σε άλλες περιοχές της νησιωτικής και μη Ελλάδας, φέρνει στο φως ότι εκτός από άνθρωπος της Εκκλησίας, υπήρξε και ένας ακάματος κοινωνικός αναμορφωτής.

Το έργο του

Εκτός από το θείο λόγο, την ερμηνεία βαθύτερων Ευαγγελικών στοχασμών, την ορθόδοξη θεολογία κ.α. ο Κοσμάς προχώρησε, ταυτόχρονα, και  στην υπενθύμιση των κανόνων της χριστιανικής ηθικής. Κανόνες που αφενός είχαν αρχίσει μαζικά να παραλείπονται όχι μόνο από τους Χριστιανούς που είχαν εγκαταλείψει την πίστη αλλά και σε όσους γειτνίαζαν και επηρεάζονταν απ’ το Ισλάμ. Αφετέρου δε, αφορούσαν και την ουσία της επιδιωκόμενης ανύψωσης του ανθρωπίνου προσώπου, σύμφωνα με την προσέγγιση του ανθρωπισμού που αποτελούσε την εποχή εκείνη βασική παράμετρο ζυμώσεων στην Ευρώπη.

Η ανάγνωση των ομιλιών της διδασκαλίας του Κοσμά του Αιτωλού καταδεικνύει κάποιες ουσιαστικές υπενθυμίσεις κι επισημάνσεις που έκανε στους κατοίκους της υπαίθρου που συναντούσε. Βασική βέβαια ήταν η ανάγκη εκπαίδευσης για τα παιδιά. Θα πρέπει να παρατηρηθεί μια ουσιαστική λεπτομέρεια που επιβεβαιώνει τον ξεπεσμό της κοινωνίας, την παραίτηση ακόμη και των Χριστιανών από την προσπάθεια βελτίωσης κι ανύψωσης.

Η υπέρβαση

Ο Άγιος δεν παρότρυνε μόνο στην ίδρυση σχολείων, στην εξεύρεση δασκάλων και εξεύρεση οικονομικών πόρων συντήρησης των σχολείων. Εξ ίσου κοπιώδης ήταν και η προσπάθεια του να πείσει τους πατεράδες της εποχής να στείλουν τα παιδιά τους να μάθουν γράμματα. Η αφύπνιση του ενδιαφέροντος για πράγματα που για την Οθωμανική κοινωνία ήταν δευτερεύοντα και εισέδυαν στη νοοτροπία και την κοινωνική συμπεριφορά και των Ελλήνων, ήταν η υπέρβαση που απαιτούσε ο Κοσμάς εν ονόματι της πίστης στο Χριστό και για την καλύτερη κατανόηση του Ευαγγελίου. Αυτό ήταν ουσιαστικό μέσο για το φιλότιμο των αγροτικών μαζών.

Ο Κοσμάς ταυτοχρόνως έβαζε σε πρώτη γραμμή τους κανόνες συμπεριφοράς έναντι της γυναίκας. Υπογράμμιζε τη διαφορά στη θέση που η γυναίκα έχει στο Χριστιανισμό και το Ισλάμ. Τούτο όχι απλά για να επισημανθούν διαχωριστικές γραμμές αλλά για να επιβάλει τον οφειλόμενο σεβασμό του ανδρός προς τη γυναίκα. Όπως, επίσης μιλούσε εντατικά για τη μέριμνα και την αγάπη προς το παιδί.

Είναι σπουδαίο και πάλι να επανέλθουμε στην ιστορική εποχή για την οποία μιλούμε και να προσεγγίσουμε τι συνέβαινε στους απογοητευμένους πληθυσμούς σε πολύ φτωχές περιοχές και πολύ ξεκομμένες από εξελίξεις, στα αστικά κέντρα και στους κύκλους των διανοουμένων. Ο Κοσμάς υπήρξε στην ουσία ανακαινιστής του ανθρωπισμού σε μέρη που ακόμη και σήμερα δεν είναι καθόλου εύκολη η υιοθέτηση τέτοιων αρχών και προτύπων.

Οι καρποί του Πατροκοσμά

Η προσπάθεια που εδώ και τρεις δεκαετίες καταβάλει ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος πάνω στο ίδιο ανθρωπολογικό υλικό, στην ίδια γεωγραφική περιοχή και σχεδόν με την εξίσου ενοχλητική ιδιάζουσα πίεση του Ισλάμ, έχει ανάλογες ομοιότητες και σε ότι αφορά την επιδιωκόμενη βελτίωση της κοινωνικής κατάστασης. Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός με τις περιοδείες του, έσπειρε την ιδέα όχι μόνο για την ελευθερία απ’ τον Οθωμανικό ζυγό, αλλά απαιτούσε απ’ τους ακροατές του την ουσιαστική εγκατάλειψη της οπισθοδρόμησης στην οποία τους είχαν βυθίσει και τη συμμετοχή στην χειραφέτηση κατά την ευαγγελική διδασκαλία και σύμφωνα με τα πρότυπα του κλασικού ανθρωπισμού.

Εξάλλου η σπορά αυτή έφερε τις επόμενες δεκαετίες καρπούς. Σε Αργυρόκαστρο, Λάμποβο, Δρόβιανη, Χοτόβα, Κεστοράτι, Κορυτσά, αναπτύχθηκαν, κυρίως με τη συνδρομή σπουδαίων ευεργετών που κατάγονταν απ’ τα μέρη αυτά, εκπαιδευτήρια που εισήγαγαν στη διδακτική τους πρακτική προηγμένα πρότυπα.

Είναι μια παράμετρος που δεν έχει όσο πρέπει ερευνηθεί για την προσφορά του Ελληνισμού στην ανύψωση, την προαγωγή και την εκπολιτιστική διεργασία στα μέρη αυτά. Οι κοινότητες των Ελλήνων πέραν των άλλων υπήρξαν στο παρελθόν εξίσου ουσιαστικός παράγοντας στον εξευρωπαϊσμό των κοινωνιών στη Βαλκανική, όσο και σήμερα. Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ήταν εκτός των άλλων καταλύτης στην δική του εποχή.