Αναζήτηση ασφάλειας μέσω της εξάρτησης – Η αναξιοποίητη “ισχύς του αδύναμου”

Η υπογραφή του Πρωτοκόλλου Τροποποίησης της Συμφωνίας Αμοιβαίας Αμυντικής Συνεργασίας (Mutual Defense Cooperation Agreement-MDCΑ), αναθεωρημένου ως προς το τεχνικό σκέλος, αφενός ενισχύει τη στρατιωτική παρουσία και το ρόλο των ΗΠΑ στην ελληνική εδαφική επικράτεια και αφετέρου αναβαθμίζει τη στρατηγική σημασία της Ελλάδας στο Ατλαντικό σύστημα ασφαλείας ως “παράγοντας σταθερότητας”.

Ιδίως αν συνυπολογισθεί ότι αυξάνεται ο αριθμός των περιοχών που συμπεριλαμβάνονται στο παράρτημα της συμφωνίας, εμβαθύνοντας την αμερικανική στρατιωτική παρουσία σε σημεία κλειδιά για τον έλεγχο της ευρύτερης περιφέρειας Ανατολικής Μεσογείου και Βαλκανίων. Μεταξύ αυτών είναι η αεροπορική βάση της Σούδας στην Κρήτη, οι αεροπορικές βάσεις της Λάρισας και του Στεφανοβικείου, ο λιμένας της Αλεξανδρούπολης και η  προβλήτα του Μαραθίου στην Κρήτη, που «αποτελεί κομβική συνεισφορά στις αμερικανικές Ένοπλες Δυνάμεις λόγω του Κρηπιδώματος Κ-14 που προσφέρει τη δυνατότητα φιλοξενίας αεροπλανοφόρων».

Από την πλευρά τους, οι Αμερικανοί πολιτικοί αξιωματούχοι επιδιώκοντας ευρύτερες νομικές διατυπώσεις στο γράμμα της συμφωνίας, διασφαλίζουν την ελευθερία δράσης ως προς τη λειτουργία-χρήση των στρατιωτικών τους εγκαταστάσεων, καθότι «η διευκόλυνση των απαραίτητων αμυντικών πιστώσεων από το αμερικανικό Κογκρέσο απαιτεί όχι απλώς ένα δικαίωμα πρόσβασης σε μια στρατιωτική εγκατάσταση, αλλά ένα είδος “ανεμπόδιστης πρόσβασης” ή και “αποκλειστικής χρήσης”».

Στο σημείο αυτό αναφύεται και η ουσιώδης διαφορά μεταξύ συμμάχων και δορυφόρων. Αυτό γιατί η συγκεκριμένη συλλογιστική παραπέμπει στην πρακτική των μεταπολεμικών-μετεμφυλιακών ελληνικών κυβερνήσεων της δεκαετίας του 1950 (Σοφοκλή Βενιζέλου, Νικόλαου Πλαστήρα, Αλέξανδρου Παπάγου και Κωνσταντίνου Καραμανλή).

Για λόγους εσωτερικής αναγκαιότητας (πολιτική, οικονομική, στρατιωτική ανασυγκρότηση, σταθεροποίηση του πολιτικού καθεστώτος) εξωτερικών δομικών περιορισμών (συμφωνία των ποσοστών του 1944, μεταξύ Τσώρτσιλ-Στάλιν, για το διαμοιρασμό των Βαλκανίων σε σφαίρες επιρροής) και απειλών (σλαβικός κίνδυνος) θα επιζητήσουν, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, την πρόσδεση στο άρμα των ΗΠΑ-ΝΑΤΟ.

Οι στρατιωτικές διευκολύνσεις επί Παπάγου

Αφ’ ενός η υψηλή ευαισθησία τρωτότητας του ελληνικού συμφέροντος επιβίωσης, λόγω της τοπογεωγραφικής θέσεως της Ελλάδας που την καλεί να επιδεικνύει πολιτικοστρατιωτική ετοιμότητα και στρατηγική ενόραση στις σύνολες περιφέρειες (Βαλκάνια, Εγγύς Ανατολή και Αδριατική), αφ’ ετέρου η απίσχναση των συντελεστών εθνικής ισχύος, θα οδηγήσει τον Αλέξανδρο Παπάγο στην πολιτική επιλογή της μονομερούς εξάρτησης από τις ΗΠΑ.

Κατά τούτο, το κεντρικό δόγμα στην άσκηση της ελληνικής υψηλής στρατηγικής αποκρυσταλλώνονταν στη διατήρηση περιφερειακών ερεισμάτων ισχυρότερων από τα αντίστοιχα των αναφυόμενων αντιπάλων ή ανταγωνιστών. Παρεπόμενα, η ενίσχυση της ελληνικής ασφάλειας-άμυνας, πραγματοποιείτο μέσω του παράγοντα της διεθνούς αποτροπής, που επιτυγχάνονταν με την εγκατάσταση-λειτουργία αμερικανικών στρατιωτικών βάσεων στο ελληνικό έδαφος, μετά την υπογραφή της ελληνοαμερικανικής  Συμφωνίας «περί στρατιωτικών ευκολιών» (12.10.1953).

Ειδικότερα η ελληνική κυβέρνηση (άρθρο 1, παρ. 1 της Συμφωνίας) εξουσιοδοτούσε «την Κυβέρνησιν των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής να χρησιμοποιή οδούς, σιδηροδρομικάς γραμμάς και χώρους και να κατασκευάζη, αναπτύσση, χρησιμοποιή και θέτει εν λειτουργία στρατιωτικά και βοηθητικά έργα εν Ελλάδι, οία αι αρμόδιαι Αρχαί των δύο Κυβερνήσεων ήθελον θεωρήσει κατά καιρούς ως αναγκαία δια την εφαρμογήν ή την προαγωγήν εγκεκριμένων σχεδίων του ΝΑΤΟ».

Τοιουτοτρόπως (άρθρο 1, παρ.2 της Συμφωνίας) «η Κυβέρνησις των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής δύναται να φέρη, εγκαθιστά και στεγάζει εν Ελλάδι προσωπικόν των Ηνωμένων Πολιτειών. Αι ένοπλαι δυνάμεις των Ηνωμένων Πολιτειών και το υπό τον έλεγχό των υλικών δύνανται να εισέρχωνται, εξέρχωνται, κυκλοφορούν, υπερίπτανται ελευθέρως εν Ελλάδι και εις τα χωρικά της ύδατα, υπό την επιφύλαξιν οιασδήποτε τεχνικής συνεννοήσεως εις ην ήθελον προέλθη αι αρμόδιαι Αρχαί των δύο Κυβερνήσεων. Αι ενέργειαι αυταί απαλλάσονται οιωνδήποτε τελών, δικαιωμάτων και φόρων».

Η ισχύς του αδύναμου

Ο βαθμός σπουδαιότητας της αμερικανικής στρατιωτικής παρουσίας ως αποτρεπτικός παράγοντας και συνάμα ως θεμελιώδης εξωτερικός δανειστής για την οικονομικοπολιτική ανασυγκρότηση του ελληνικού κράτους, δεν δύναται να διαμφισβητηθεί. Δεν μπορεί, πάντως, να παραλειφθεί η πολιτική-διπλωματική ανικανότητα της Αθήνας να αξιοποιήσει για λογαριασμό της το συγκριτικό πλεονέκτημα που έχει η τοπογεωγραφική της θέση για την πραγμάτωση των στρατηγικών στόχων των ΗΠΑ-ΝΑΤΟ.

Ειδικότερα και σύμφωνα με την ανάλυση του πολιτικού επιστήμονα Arnold Wolfers, στις ασύμμετρες διακρατικές σχέσεις αναφύεται το παράδοξο της “ισχύος του αδύναμου”. Πρόκειται για την απλή πεποίθηση μιας μεγάλης δύναμης ότι θα υποστεί κόστος, λόγω αλλαγής στο ισοζύγιο της ισορροπίας ισχύος, εάν μια αδύναμη, αλλά σύμμαχος χώρα, μετακινηθεί  προς το αντίπαλο στρατόπεδο, ή επιλέξει να υιοθετήσει πολιτική ουδετερότητας.

Στην εν λόγω περίπτωση, ο αδύναμος αποκτά ένα ισχνό αλλά ουσιαστικό, καταναγκαστικό “περιουσιακό στοιχείο”, ικανό για να εκμαιεύσει οφέλη από τον ισχυρό. Παρεπόμενα, το μέγεθος της στρατηγικής επένδυσης της υπερδύναμης στον λιγότερο ισχυρό σύμμαχο αποτελεί την αναγκαία και ικανή συνθήκη για την ανάπτυξη μιας πελατειακής-ανταλλακτικής σχέσης μεταξύ του ισχυρού και του αδύναμου, υπό την απειλή της “τυραννίας του αδύναμου”.

Όπως δηλώνεται σε έκθεση του διευθυντή της CIA των ΗΠΑ (1987), υπάρχει ένα αέναο συμφέρον της Ουάσιγκτον για τη διατήρηση στρατιωτικών εγκαταστάσεων στην Ελλάδα. Αυτό είναι απόρροια της γεωγραφικής της θέσης, η οποία την καθιστά μια ιδανική τοποθεσία για προβολή αεροπορικής ισχύος και αερομεταφορά φορτίων και προσωπικού προς την Ανατολική Μεσόγειο, τη Μέση Ανατολή και τη Νοτιοδυτική Ασία καθώς και για ναυτικές επιχειρήσεις προς την Ανατολική Μεσόγειο και το Αιγαίο.

Η εποχή Ανδρέα Παπανδρέου

Υπό αυτό το πρίσμα, η κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου θα διακόψει τις διμερείς συνομιλίες με τις ΗΠΑ για την ανανέωση της συμφωνίας Αμυντικής και Οικονομικής Συνεργασίας τον Μάρτιο του 1983, επιζητώντας αύξηση της οικονομικοστρατιωτικής εξωτερικής εξισορρόπησης. Απότοκο ήταν η εναργής μεγέθυνση του ποσού της στρατιωτικής βοήθειας από τις ΗΠΑ. Στο αρχικό ποσό των 280 εκατ. δολ. προστέθηκαν επιπλέον εκατ. δολ., κομίζοντας  για την Ελλάδα ένα  συνολικό πακέτο στρατιωτικής βοήθειας ύψους 550 εκατ. δολ., ήτοι συγκριτικά με την Τουρκία, 6,6 δολ. για κάθε 10 δολ. που λάμβανε η δεύτερη.

Τοιουτοτρόπως, η Αθήνα θα επιζητήσει την εγκαθίδρυση ενός καθεστώτος ποιοτικής και ποσοτικής ισορροπίας ισχύος στο Αιγαίο, συνεργασία στην αμυντική βιομηχανία, μέσω της ανάπτυξης ενός προγράμματος συμπαραγωγής μαχητικών αεροσκαφών, καθώς και την αναβάθμιση της θέσης-ρόλου της εντός της Ατλαντικής Συμμαχίας. Ωστόσο, θα πρέπει να επισημανθεί η πάγια στάση των  ΗΠΑ να αρνούνται κατηγορηματικά κάθε ρητή καταγραφή για αμερικανικές εγγυήσεις ασφαλείας, καθώς και για την αναλογία μεταξύ της ελληνικής και τουρκικής στρατιωτικής βοήθειας στο πλαίσιο των διμερών συμφωνιών αμυντικής και οικονομικής συνεργασίας.

Καταληκτικά, ως απαύγασμα της ανωτέρω περιγραφής: 66 χρόνια μετά την άνευ όρων πρόσδεση στο άρμα των ΗΠΑ-ΝΑΤΟ, η εξαρτησιακή λογική της ελληνικής υψηλής στρατηγικής πολιτικής εξακολουθεί να παραμένει απαράλλακτη. Κι αυτό, υπό διαφορετικές ιστορικές, γεωπολιτικές και γεωοικονομικές συνθήκες, οι οποίες είναι απόρροια της (συστημικής) αλλαγής στην πλανητική κατανομή ισχύος. Έχει μεσολαβήσει η κατάρρευση των καθεστώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και η εφαρμογή της αμερικανικής στρατηγικής της «φιλελεύθερης ηγεμονίας» στις περιφέρειες της Ευρασίας.

Ως εκ τούτου, η ασύμμετρη στρατηγική σχέση μονομερούς εξάρτησης της Ελλάδας από τις ΗΠΑ καλείται να επαναδιατυπωθεί. Να δομηθεί στη βάση ισόρροπων διαπραγματεύσεων με γνώμονα την ανταλλακτική σχέση που καλείται να διαμορφώσει η ελληνική πολιτική ηγεσία, εξαργυρώνοντας τη γεωστρατηγική σημασία των αμερικανικών βάσεων στην ελληνική επικράτεια για την προάσπιση της εθνικής κυριαρχίας και την πρόσκτηση απτών στρατιωτικών και πολιτικοδιπλωματικών ανταλλαγμάτων.