Αστική ιεράρχηση και μετανεωτερική κουρελού

Στην ύστερη νεωτερικότητα, στην εποχή του κοινωνικού καπιταλισμού, η γραφειοκρατία ήταν στο επίκεντρο των εξελίξεων. Η γραφειοκρατία, σε αντίθεση με τις “ελεύθερες αγορές”, φαινόταν περισσότερο αποτελεσματική. Ο εξορθολογισμός της γραφειοκρατίας συμπεριλάμβανε, ή σωστότερα βασίζονταν, στον εξορθολογισμένο χρόνο. Ήταν χρόνος μεγάλης διάρκειας, προσαυξανόμενος και προπάντων προβλέψιμος.

«Αυτή η γραφειοκρατική επιβολή επηρέαζε τόσο τα άτομα όσο και τους θεσμικούς κανονισμούς… εξαπλώθηκε από τις επιχειρήσεις στη διακυβέρνηση και στην κοινωνία γενικά. Ο εξορθολογισμένος χρόνος έδινε τη δυνατότητα στους ανθρώπους να σκέφτονται τη ζωή τους ως αφήγηση – αφήγηση όχι τόσο του τι θα συμβεί υποχρεωτικά, όσο του πως θα συμβεί. Τους επέτρεπε, λόγου χάρη, να προσδιορίζουν ποια θα έπρεπε να είναι τα στάδια μιας καριέρας, να συσχετίζουν τη μακροχρόνια υπηρεσία σε μια εταιρεία με συγκεκριμένα βήματα αυξημένου πλούτου».

Η υποκειμενική ζωή χαράχτηκε βαθιά από τον εξορθολογισμένο χρόνο. Ο εξορθολογισμένος χρόνος αποκτά αυτά τα χαρακτηριστικά, ενσωματώνοντας πρωταρχικά την έννοια της γερμανικής λέξης Bildung (κατά κυριολεξία, διαμόρφωση ή εκπαίδευση). Η λέξη Bildung ορίζει μια διαδικασία προσωπικής διάπλασης, η οποία προετοιμάζει ένα νέο άνθρωπο για την ισόβια συμπεριφορά του.

Ουσιαστικά αντανακλά το αστικό ιδεώδες της προσωπικότητας, η οποία οφείλει να ενσαρκώσει, στην εξέλιξή της, τη σύνθεση Λόγου και ψυχόρμητων. Και ταυτόχρονα να αντικειμενικοποιήσει την ατομικότητά της, αναπτύσσοντάς την στο πλαίσιο της κοινωνίας. Ο αστικός κόσμος μανιωδώς επιζητούσε την παιδεία και την καλλιέργεια.

Χρόνος για καταναλωτικές ηδονές

Ο θεσμοθετημένος χρόνος, αρθρωμένος γύρω από την έννοια της Bildung, αφορά, όπως είναι κατανοητό, τόσο τον πολιτισμό όσο την οικονομία και την πολιτική. «Η κουλτούρα του Διαφωτισμού κατασκεύασε τη σκάλα προς την πολιτεία του ουρανού με τα σκαλοπάτια της ορθολογικότητας και του Λόγου. Ο άνθρωπος, στην άνοδό του, θα άφηνε πίσω του τον φόβο, τη δεισιδαιμονία, τον μύθο και το άγνωστο».

Αντιθέτως, το χαρακτηρολογικό πρότυπο στη μετανεωτερικότητα είναι ο βραχυχρόνιος, ο ευκαιριακός, ο εύκαμπτος και άμεσα προσαρμοζόμενος χρόνος στην εξυπηρέτηση των άμεσων επιθυμιών και καταναλωτικών ηδονών. «Στο προσκήνιο δεν βρίσκεται η αυτοπειθαρχία με σκοπό την επίτευξη εσωτερικών και εξωτερικών στόχων. Ούτε και η υποταγή της καθημερινής δραστηριότητας σε μακροπρόθεσμες επιδιώξεις, παρά μάλλον η κατάφαση της βραχυπρόθεσμης απόλαυσης, του στιγμιαίου και του αυθόρμητου καθώς και η απόρριψη του εξωτερικού ελέγχου, της πειθάρχησης και της εξουσίας».

Ο χρόνος του μετανεωτερικού κόσμου λαμβάνει μορφή βραχυπρόθεσμη και επί της ουσίας κατευθύνεται προς την αιωνιοποίηση του παρόντος, η οποία με τη σειρά της θεμελιώνεται στην απορρόφηση του παρελθόντος και στην ερημοποίηση του μέλλοντος. Αέναο παρόν. Εκθετική εξέλιξη που φαίνεται να οδηγεί στον ουρανό αλλά στην ουσία κάνει βήμα σημειωτόν.

Ο παράγοντας χώρος

Ο παράγοντας «χρόνος» χάνει την πρωταρχική σημασία, την οποία είχε για την αίσθηση του κοινωνικού κόσμου στο πλαίσιο της αστικής πίστης προς την ιστορία και την πρόοδο. Αντίστοιχα προβάλλεται ο παράγοντας «χώρος». Ένας «χώρος» επίπεδος, πάνω στον οποίο όλα τα κοινωνικά υποκείμενα δήθεν τοποθετούνται «ισότιμα». Καταργείται η ιεράρχηση, βασικό χαρακτηριστικό του αστικού κόσμου.

Αυτή η κατάργηση είναι εύκολο να γίνει αντιληπτή σε όλες τις εκφάνσεις του κοινωνικού βίου: από τον πολιτισμό μέχρι την οικονομία, και από τον τρόπο αντίληψης της συγκρότησης της κοινωνίας (κατάργηση των συλλογικοτήτων και ακραία κατάτμηση της κοινωνίας σε άτομα) μέχρι τον τρόπο που διεξάγεται ο δημόσιος διάλογος. Δηλαδή, κάθε άτομο ως τέτοιο και χάρη στην ιδιότητά του ως ανθρώπου και μόνο πρέπει να είναι ισότιμος εταίρος στον διάλογο “χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι υλικοί παράγοντες ή οι ουσιακοί δεσμοί“.

Βεβαίως, όλα αυτά αποτελούν απλές ιδεολογικές εκφράσεις μιας νέας πραγματικότητας που ως τέτοια χρειάζεται να ανακαλυφθεί. Η μεταβαλλόμενη πραγματικότητα καλύπτεται με ένα ιδεολογικό πέπλο που σκεπάζει αφενός το τι πραγματικά συμβαίνει, αφετέρου και συγχρόνως σπρώχνει περαιτέρω στην εμβάθυνση των συγκεκριμένων μεταβολών. Ο ρόλος της ιδεολογίας εμφανίζεται σε όλο της το μεγαλείο! Καταργείται η αστική ιεράρχηση και στη θέση της εμφανίζεται η μετανεωτερική κουρελού.