Ασύμβατη η σκέψη του Νίκου Πουλαντζά με τη σημερινή Αριστερά*
07/05/2019
Η σκέψη του Νίκου Πουλαντζά είχε μαγνητίσει όχι μόνο τους θεράποντες της Αριστεράς της εποχής –ακόμη και πέραν της μεταρρυθμιστικής Αριστεράς– αλλά και τους θιασώτες του φιλελευθερισμού. Εμφανιζόταν ως νέος φρέσκος αέρας στον μαρξιστικό στοχασμό που τον σκίαζε ακόμη ο άκρατος δογματισμός, η αδυναμία του να εναρμονισθεί με τις εξελίξεις και η βαριά παρουσία του λεγόμενου Υπαρκτού Σοσιαλισμού.
Στις ημέρες μας, η σκέψη του Πουλαντζά αποκτά μια διαφορετική σημασία, στο μέτρο που μας επιτρέπει να αποτιμήσουμε από απόσταση την αξία των προσεγγίσεών του και, υπό το πρίσμα αυτό, να θέσουμε σε κριτική δοκιμασία ιδέες και ιδεολογίες που κυριαρχούσαν ακόμη τις δεκαετίες του 1970 και του 1980. Όταν προσεγγίζει κανείς το έργο του Πουλαντζά στις ημέρες μας, του δημιουργείται η αίσθηση πως πέρασαν αιώνες από τότε που το διατύπωσε, και όχι μόλις μισός αιώνας. Εντούτοις, το γεγονός ότι οι προτεραιότητές του, το πρόταγμά του, η ίδια η ορολογία του φαντάζουν πολύ μακρινά από τον κόσμο μας δεν απολήγει κατ’ ανάγκην σε ένα αρνητικό συμπέρασμα ως προς την πρωτοτυπία του.
Υποδηλώνει όμως ότι προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να διεξαγάγει έναν γόνιμο διάλογο μαζί του με την ψυχραιμία της απόστασης. Έτσι ώστε να αποτιμήσει τη συμβολή του, αλλά και να παρακολουθήσει τη διαλεκτική σχέση που συνέχει τις διανοητικές διαδρομές του ανθρώπινου στοχασμού με τον πραγματικό ιστορικό χρόνο. Σε τελική ανάλυση, αυτό που προέχει στην επιστήμη είναι η απάντηση στη διερώτηση σε ποιον βαθμό επιβεβαιώνονται ή διαψεύδονται οι ιδεολογικές, κυρίως όμως οι γνωσιολογικές βεβαιότητες που επικράτησαν σε μια ορισμένη περίοδο, όταν υποβάλλονται στη δοκιμασία του παρόντος χρόνου.
Μια άλλη, συνακόλουθη, εξαιρετικά ενδιαφέρουσα διερώτηση αφορά στην αποτίμηση της πολιτικής διαδρομής εκείνων που όμνυαν τότε ή που ομνύουν σήμερα στο όνομα του Πουλαντζά. Σε ποιον βαθμό εναγκαλίσθηκαν τη σκέψη του ή έστω συνομίλησαν μαζί της; Και πού κατέληξαν; Η παραβολή των πεπραγμένων τους με τη σκέψη του Πουλαντζά είναι δεκτική να δώσει απαντήσεις στο ζήτημα της επικαιρότητάς του. Με άλλα λόγια, στο ερώτημα εάν η έκδηλη διαφοροποίησή τους συνάδει με την αδυναμία του μεγάλου διανοητή να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα της εποχής τους, ή με το κενό σκέψης που διέτρεχε εξαρχής και συνεχίζει να διατρέχει τον δικό τους κόσμο.
Σπεύδω ευθύς αμέσως να πω ότι αυτή καθεαυτή η απόληξή τους να εναγκαλισθούν το αξιακό και ιδεολογικό σώμα της πιο ακραίας εκδοχής της νέας τάξης που διακινεί η διεθνής των αγορών, σε συνδυασμό με το ιδιώνυμο της καθημάς δυναστικής κομματοκρατίας, ομολογεί ότι η επίκληση του Πουλαντζά αναδεικνύει την αγωνία τους να συγκαλύψουν τις παλινωδίες της διανοητικής ή/και πολιτικής τους διαδρομής πίσω από την καπηλεία του ονόματός του.
Η κενολαγνεία του Ινστιτούτου Πουλαντζά
Το πιο σημειολογικά ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το «Ινστιτούτο Πουλαντζά». Εκτός από μια ισχνή βιβλιογραφία και κάποιες σκόρπιες παρεμβάσεις αναφορικές στο όνομά του, δεν έχει εισφέρει το παραμικρό στη μελέτη του έργου του, ή έστω στα ζητήματα της Αριστεράς. Λειτουργεί περίπου ως το «φακιόλιον» που συγκαλύπτει την κενολαγνεία των επικαρπωτών του. Όταν δεν αναπαράγουν δίκην μηρυκάσματος ιδεολογικά στερεότυπα του παρελθόντος, επιδίδονται στην «αριστερή» περιένδυση της θητείας τους στις ιδεολογικές και πολιτικές όχθες των κατά καιρούς ηγεμόνων.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Νίκος Πουλαντζάς εγκαλεί τους φορείς της νέας Αριστεράς της εποχής του στην Ελλάδα, που αυτοσυστήνονται ως προοδευτικοί, «καθεστωτικούς» που ακολουθούν την αδιέξοδη εύκολη και πεπατημένη οδό προφανώς της μη επιστήμης: «… οι εύκολοι ή πατημένοι δρόμοι που ακολουθούν αρκετοί εκπρόσωποι του νεώτερου προοδευτικού κατεστημένου στην Ελλάδα δεν είναι τίποτα περισσότερο από αδιέξοδα που τα καταλαβαίνουμε όλοι».
Υπό το πρίσμα αυτό, ειδικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η λεγόμενη «Ανανεωτική Αριστερά» με τις οβιδιακές της μεταμορφώσεις σε ό,τι αφορά κεφαλαιώδη ζητήματα όπως το έθνος, το κράτος, η πολιτική Ευρώπη, η σχέση κοινωνίας και πολιτικής, οι εσωτερικοί και οι διεθνείς κοινωνικοί συσχετισμοί που εστιάζονται στον καταμερισμό και στην αναπαραγωγή της ιδεολογικής και πολιτικής ηγεμονίας της αστικής τάξης, η θέση της διεθνούς αλληλεγγύης στην επαναστατική δυναμική, το κράτος-έθνος ως πολιτικό πεδίο της ταξικής πάλης όπου αναμένεται να οικοδομηθεί ο σοσιαλισμός κ.ά.
Σε όλα αυτά, δηλαδή στον πυρήνα της σκέψης του Πουλαντζά, η «Ανανεωτική Αριστερά» διέβη εξαρχής και εντέλει στην άλλη όχθη. Όντως, απέληξε να εγγράψει ως μέτρο της αριστερής (όχι σοσιαλιστικής!) ορθοταξίας έναν εκρηκτικό συνδυασμό του ιδιωνύμου της ελλαδικής κομματοκρατίας με το αξιακό και ιδεολογικό οπλοστάσιο της νέας οικονομικής τάξης που έφερε η δυναμική των κοσμοσυστημικά διατεταγμένων «αγορών».
«Δυτική» έναντι «ελληνικής» συνέχειας
Θα αντέτεινε κανείς ότι στο μέτρο που ο Πουλαντζάς τοποθετεί ως μήτρα της σκέψης του τον Διαφωτισμό, ο κόσμος που επικαλείται το όνομά του δεν αφίσταται της σκέψης του. Εξού και η άνεση με την οποία διαγράφουν, στο όνομα της «αριστερής» οπτικής του πράγματος, το ελληνικό ιστορικό παρελθόν για να ασπασθούν τη «δυτική» εννοιολογία και περιοδολογία του κοινωνικού γίγνεσθαι ή, εν ολίγοις, τη «δυτική» έναντι της «ελληνικής» συνέχειας.
Έκφραση της τυπικά αντιδραστικής αυτής επιλογής είναι η τοποθέτηση της έννοιας της «συνέχειας» ως μέτρου στην προμετωπίδα της αξιολόγησης και ταξινόμησης ενός εκάστου με τη συντήρηση ή με την πρόοδο. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, συντηρητικοί είναι εκείνοι που συντάσσονται με την ελληνική συνέχεια, ενώ προοδευτικοί είναι οι ασπαζόμενοι τη δυτική συνέχεια.
Τούτο όμως είναι εξ ολοκλήρου προσχηματικό και καταφανώς ανιστόρητο. Ο Πουλαντζάς υιοθετεί, μαζί με τον μαρξισμό, τον ιστορικισμό και το ιδεολογικό σχήμα του δυτικού Διαφωτισμού. Επιχειρεί όμως να οχυρώσει το εγχείρημά του με τις παραμέτρους του έθνους και του (πολιτικά κυρίαρχου) κράτους, σε μια σύνθεση που προορίζετο να αντιταχθεί στον διεθνή καπιταλισμό-ιμπεριαλισμό. Δεν παραδίδει τις παραμέτρους αυτές, που θεωρεί ότι ανήκουν στον πυρήνα του αγωνιστικού πεδίου της εργατικής τάξης αλλά και της συνοχής μιας κοινωνίας, στον αντίπαλο, δηλαδή βορά στις αγορές ή στην Ακροδεξιά.
* Από τα Προλεγόμενα του αρθρογράφου για το νεοεκδοθέν βιβλίο “Κράτος, Κοινωνικές Τάξεις, Καπιταλισμός, Ιμπεριαλισμός – Τα μαθήματα του Νίκου Πουλαντζά στο Πάντειο το 1977” (εκδόσεις Παπαζήση). Στο βιβλίο υπάρχει και CD με τα ηχητικά εκείνων των μαθημάτων.
