Δημοκρατικός Πατριωτισμός – Και ο Μπακούνιν εθνικιστής;

Είναι σε όλους μας γνωστό ότι η παρθενογένεση είναι προϊόν εξωεπιστημονικής προβληματικής και ότι ουσιαστικά η ανίχνευση του όποιου παρόντος δεν είναι ανεξάρτητη από την τροχιά που διήνυσε στο παρελθόν. Αυτό ισχύει και για τις έννοιες της δημοκρατίας και του πατριωτισμού, που η αφετηρία τους χάνεται στον χρόνο, αλλά που τα συγκεκριμένα αρχέτυπα-πυρηνικά τους χαρακτηριστικά εντοπίζονται και πρωτοδιαμορφώνονται στην ελληνική κλασική αρχαιότητα.

Στο σημείο αυτό είναι μάλλον αναγκαία η διευκρίνιση σχετικά με τις βασικές έννοιες που συγκροτούν το σχήμα του Δημοκρατικού Πατριωτισμού, όπως η πατρίδα, η ελευθερία, η δημοκρατία, ο λαός, ο δήμος, ο πολίτης κ.λπ., που προφανώς ανεξάρτητα από την σύγκλιση στο βαθύτερο αφετηριακό-πυρηνικό τους στοιχείο δεν ήταν, αλλά και δεν σήμαιναν το ίδιο από την εποχή του Ομήρου έως την σήμερον.

Από την εποχή της αριστοκρατικής βουληφόρου αγοράς του Ομήρου (την αποτελούσαν ως γνωστόν οι άρχοντες και οι άριστοι) μέχρι την Εκκλησία του Δήμου του Κλεισθένη, του Σόλωνα και του Περικλή (εκεί η δημοκρατία εξαντλείται στα πλαίσια των ελευθέρων πολιτών), έως την υπαρκτή αντιπροσωπευτική δημοκρατία της σήμερον, όπου δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες δόθηκε μετά σκληρούς αγώνες, μόλις τον 20ο  αιώνα, είναι σαφές ότι ο δρόμος διανύθηκε μέσα από άπειρες ανατροπές, υποχωρήσεις, άλματα προς τα μπροστά και μεγάλες α-συνέχειες. Έτσι έφτασε στις ημέρες μας στην ποδηγετημένη ‘εκλογική δημοκρατία’, που η καθολικότητά της ανά τετραετία ψήφου της υπολείπεται της λειτουργικότητας άσκησης της εξουσίας του Δήμου από τους ελεύθερους (πάντοτε) πολίτες του αρχαίου άστεως.

Δεν είναι στις προθέσεις αλλά και τις δυνατότητες τoυ παρόντος άρθρου μια ενδελεχής και αυστηρή ανάλυση του όλου πολύπτυχου που συγκροτούν οι έννοιες του πολίτη, του Δήμου, της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της πατρίδας, του πατριωτισμού, κ.λπ. Δηλαδή, οι έννοιες που συνθέτουν και συγκροτούν το σύνολο πεδίο, στο οποίο κινείται ο Δημοκρατικός Πατριωτισμός.

Πατρίδα και πατριωτισμός

Θεωρώ το σκέλος της δημοκρατίας ως το έστω και τυπικά στοιχείο ευρύτερης σύγκλισης, πλατιάς συζήτησης και αναλύσεων και επαρκέστερα βιβλιογραφικά καλυμμένο. Γι’ αυτό θα σταθώ στο δεύτερο σκέλος του δίπολου που μας απασχολεί, την πατρίδα και τον πατριωτισμό. Αυτά που είναι στις μέρες μας τα κατεξοχήν επίδικα και αμφισβητούμενα ζητήματα στην σφαίρα της θεωρίας. Αλλά θα έλεγα και τα υπό στενή παρακολούθηση στο πεδίο άσκησης ανελέητης εποπτείας για την επιβολή του ‘πολιτικά ορθού’ από το δικέφαλο τέρας της νεοφιλελεύθερης Αριστεράς και Δεξιάς.

Αποτελεί, ίσως, παραδοξότητα για τους μη γνωρίζοντες, ή για τους ανεπαρκείς και εργαλειακά πάσχοντες επιστημονικά, η κραυγαλέα διαφορά λ.χ. του ιστορικού αναρχισμού με την σημερινή καρικατούρα του. Η πραγματικότητα είναι άλλη. Πόση σχέση λ.χ. μπορούν να έχουν οι απόψεις για τις έννοιες της πατρίδας, του πατριώτη και του πατριωτισμού, που διατύπωσε ένας κορυφαίος της επαναστατικής δράσης και της αναρχικής οπτικής, ο Μιχαήλ Μπακούνιν, με τις πρωτόλειες έως πρωτόγονες, διεθνιστικού –τάχα μου– περιεχομένου, απόψεις κάποιων που καταχρηστικά αυτοπροσδιορίζονται ως αναρχικοί ή διεθνιστές επαναστάτες;

Ας δούμε όμως τι συγκεκριμένα διατυπώνει ο Μπακούνιν σε ένα κατεξοχήν χαρακτηριστικό κείμενό του. «Συναισθάνομαι ειλικρινά και πάντα τον πατριώτη κάθε καταπιεσμένης πατρίδας. Η πατρίδα αντιπροσωπεύει το ιερό και αδιαφιλονίκητο δικαίωμα κάθε ανθρώπου, κάθε ομάδας ανθρώπων, ενώσεων, κοινοτήτων, περιοχών, εθνών να αισθάνονται, να σκέπτονται, να θέλουν και να δρουν με τον δικό τους τρόπο… Ο λαός είναι από τη φύση του πατριώτης. Αγαπάει τη γη όπου γεννήθηκε, το κλίμα μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε. Αυτή η αγάπη, όπως γενικά όλες οι ανθρώπινες αγάπες, είναι στη βάση της ένα αίσθημα αρχικά εντελώς φυσιολογικό, ζωώδες. Δεν είναι καθόλου αρετή, ούτε καθήκον ούτε θεωρία. Είναι φυσικό γεγονός, αρχικά πολύ περιορισμένο, που δεν ξεπερνά καθόλου τα στενά όρια της κοινότητας.

»Ο πραγματικός, ζωντανός, ισχυρός, φυσικός πατριωτισμός του λαού, δεν είναι καθόλου εθνικός πατριωτισμός, ούτε καν τοπικός, αλλά στο μεγαλύτερο μέρος του αποκλειστικά κοινοτικός. Αγαπά επίσης τη γλώσσα που μιλάει, ή μάλλον δεν γνωρίζει άλλη και μόνο με τη δική του μπορεί να εκφράσει ό,τι σκέφτεται, ό,τι αισθάνεται και να ζήσει κοινωνικά, ανθρώπινα. Ταυτίζεται επίσης με τα έθιμα και τις αληθινές και λαθεμένες αντιλήψεις της χώρας του. Αν αυτά τα έθιμα, αυτές οι ιδέες και αυτή η γλώσσα καλύπτουν μια περιοχή, τότε αρχίζει να γίνεται πραγματικά ένας τοπικός πατριώτης. Αν καλύπτουν  ένα ολόκληρο έθνος, τότε γίνεται ένας εθνικός πατριώτης. Με την έννοια αυτή, κανείς δεν είναι τόσο βαθιά ούτε τόσο ειλικρινά πατριώτης όσο ο λαός».

Η πατριωτική-εθνική συνείδηση

Με το κείμενό του αυτό ο  Μπακούνιν όχι απλώς δίνει την δική του απάντηση στο ζήτημα, αλλά ασκεί εξ αντικειμένου και μια ‘διαχρονική’ κριτική σε όλο εκείνο το κομμάτι της αναρχικής και μαρξιστικής παράδοσης, που –όπως από την δεκαετία του 1980 έχω επισημάνει– «αδυνατεί να κατανοήσει την πραγματικότητα ότι η πατριωτική-εθνική συνείδηση ήταν και είναι κάτι απτό, υλικό, που ήταν και είναι πολύ πιο σταθερό και ισχυρό από τη μεταβλητή και ρευστή κοινωνική συνείδηση, πάνω στην οποία στηρίχθηκε μανιχαϊστικά η εσχατολογική αντίληψη για τους προλετάριους που δεν έχουν πατρίδα.

»Κι ας επιβεβαιώνει η ίδια η ζωή καθημερινά την αγεφύρωτη αντίθεση ανάμεσα στη θεωρία και την ιστορική πραγματικότητα. Πραγματικότητα που πολύ αδρά επικυρώνει το γεγονός ότι οι άνθρωποι ανεξάρτητα  από το σε ποια κοινωνική τάξη ανήκουν, γεννιούνται από συγκεκριμένους και φυλετικά προσδιορισμένους γονείς, φορείς μιας ορισμένης γλώσσας, θρησκείας και κουλτούρας.

»Μεγαλώνουν βιώνοντας την καθημερινότητα σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό και γεωγραφικό χώρο, ο οποίος αμετάκλητα τους σφραγίζει θετικά και αρνητικά με προτερήματα, ελαττώματα και διάφορα ‘πιστεύω’. Ο χώρος αυτός, που δεν είναι άλλος από την πατρίδα τους στην οποία ζουν, εργάζονται, ερωτεύονται, παντρεύονται και πεθαίνουν, έχει γι’ αυτούς εκείνο το μοναδικό-ανεπανάληπτο στοιχείο που λειτουργεί από ένα σημείο και πέρα και ως στοιχείο συνειδητής επιλογής, δηλαδή στοιχείο αυτοπροσδιορισμού, αυτοδιάθεσης και ελευθερίας.

“Και αυτό χωρίς φυσικά να γίνεται καμιά υπερ-ιστορική προσέγγιση που θα ήθελε να ταυτίσει το σύγχρονο συγκεντρωτικό κράτος με το έθνος. Και χωρίς φυσικά να παραγνωρίζονται τα χρονικά όρια που το φαινόμενο εμφανίζεται ιστορικά, κάνοντας διακριτά τα σημεία διαφοροποίησης από τις ανεπαρκείς αντιλήψεις που ταυτίζουν το έθνος με το γένος ή τη φυλή, ή που το αντιλαμβάνονται ως αμιγές προϊόν της βιομηχανικής κοινωνίας, όπως εύστοχα επισημαίνει και ο Νίκος Πουλαντζάς”.

---

* Ολοκληρωμένη ανάλυση του φαινομένου του Δημοκρατικού Πατριωτισμού, ο αναγνώστης μπορεί να βρει στο τελευταίο βιβλίο του συγγραφέα Ρήγας Βελεστινλής. Ο Πατέρας της Ελληνικής Ανεξαρτησίας.