Έχει η Ψυχανάλυση αρχαιοελληνικές ρίζες;

Ορθώς ο Ζίγκμουντ Φρόυντ (Sigmund Freud 1856-1939) θεωρείται πατέρας της Ψυχανάλυσης. Και όπως συμβαίνει με σχεδόν όλες τις μεγαλοφυείς προσωπικότητες, η κατάταξή του σε επιστημονική κατηγορία είναι δυσχερής έως αδύνατη. Τι ήταν; Γιατρός; Φιλόσοφος; Εφευρέτης; Μήπως όλα αυτά μαζί; Αυτή η τελευταία απάντηση στο ερώτημα της “επιστημονικής ειδικότητας” του Φρόυντ είναι εκείνη που προσεγγίζει την πραγματικότητα.

Ήδη ο Πολύβιος (202-120 π.Χ.), ο μέγας Έλληνας ιστορικός από την Αρκαδία, είχε επιγραμματικώς καταδείξει ότι ο περιορισμός της έρευνας σε ένα και μόνο αντικείμενο οδηγεί σε συμπεράσματα οιονεί άχρηστα και τελικώς σφαλερά. Μόνο η συστηματική εξέταση συνόλων όσο το δυνατόν ευρύτερων μπορεί να επιφέρει την επιβολή κανόνων βάσει των οποίων γίνεται εφικτή η βελτίωση της ανθρώπινης βιοτής.

Το διαχρονικό μήνυμα του Πολύβιου το έπιασαν οι Γερμανοί, αφότου, από τις αρχές του 16ου αιώνα και μετά, άρχισαν να μελετούν τη γλώσσα μας και τους Αρχαίους μας Κλασσικούς. Και μάλιστα, κατέληξαν να χαρακτηρίσουν τα προς μελέτη σύνολα ως Gestalt. Ο όρος, όμως, λόγω της ιδιαίτερης πλοκής των γερμανικών και των συχνά “ανεξιχνίαστων” σημασιολογικών διαδρομών που συντελούνται στους κόλπους τους, αποδίδει σήμερα περισσότερο την έννοια της “μορφής” ή “σχήματος” παρά εκείνη του συγκεκριμένως και ευρέως νοητού. Έγινε δηλαδή με το Gestalt ό,τι τελικώς έκανε και ο Έγελος (Georg Hegel) με τη διαλεκτική του Πλάτωνος.
Τέλος πάντων…

Βάσει της αρχής ότι “τα μεγάλα πνεύματα παντού και πάντοτε συναντώνται” και έχοντας –ασυναίσθητα, εξυπακούεται– ως στόχο το κατά τον Πολύβιο “γνωστικό σύνολο”, ο Φρόυντ κατόρθωσε να μεταβάλει τραυματικές εμπειρίες των παιδικών του χρόνων σε αφετηρία μιας μεγάλης και αξιοθαύμαστης επιστημονικής πορείας. Η κατά την “τρυφερή ηλικία” βιοτή του τον είχε, σε μεγάλο βαθμό, πληγώσει. Και αυτό, επειδή ήταν το πρώτο παιδί της μητέρας του, αλλά όχι και του πατέρα του, με συνέπεια καταστάσεις παράλογες.

Ψυχανάλυση

Αυτός ο τελευταίος, πράγματι, είχε από τον πρώτο του γάμο δυο γυιους, ο πρώτος από τους οποίους ήταν ηλικιακώς μεγαλύτερος από τη μητέρα τού Ζίγκμουντ. Και όχι μόνο αυτό! Αυτός, ο εν λόγω ετεροθαλής αδελφός του μελλοντικού “Πατέρα της Ψυχανάλυσης” είχε γυιο που ήταν κατά ένα χρόνο μεγαλύτερος από τον ίδιο τον Ζίγκμουντ. Το αποτέλεσμα; Ο Φρόυντ είχε αδελφό μεγαλύτερο από τη μάνα του, ενώ ο ίδιος είχε ανεψιό μεγαλύτερο από αυτόν τον ίδιο!

Ευχερώς καταλαβαίνει κανείς τη συναισθηματική θύελλα που, συνακολούθως, ανατάραζε την ψυχή του. Και τα επιφαινόμενα αυτής της “θύελλας” υπήρξαν πολύπλευρα και ισχυρά. Προσκολλήθηκε στη μητέρα του, αρχικώς απέφευγε τα κορίτσια, μετά ερωτεύθηκε παράφορα και αποκλειστικά κ.ο.κ. Επιπλέον, ενώ στο σχολείο υπήρξε μαθητής άριστος, στο πανεπιστήμιο της Βιέννης, όπου σπούδασε Ιατρική, πάτωσε. Χρειάστηκε χρόνο διπλάσιο από τον κανονικό, προκειμένου να πάρει το δίπλωμά του.

Μετά την όπως-όπως αποφοίτησή του, πάντως, έκανε μία σημαντική ανακάλυψη: Διαπίστωσε ότι η κοκαΐνη είχε –άγνωστες μέχρι τότε– αναισθητικές ιδιότητες. Έσπευσε δεόντως να δημοσιεύσει το εύρημά του, αλλά κάποιος άλλος μεγαλόσχημος γιατρός πρόλαβε να εφαρμόσει στην πράξη αυτό που είχε δημοσιεύσει ο Φρόυντ, με αποτέλεσμα να τού κλέψει τη δόξα!

Η πίκρα παραλίγο να καταβάλει τον Ζίγκμουντ, αλλά τότε εμφανίστηκε ο από μηχανής θεός! Ένας καθηγητής του στο Πανεπιστήμιο, που είχε εγκαίρως διαγνώσει τις ικανότητές του, του αφηγήθηκε περιστατικό σημασίας καθοριστικής: Μία κοπέλα εμφάνιζε συμπτώματα υστερίας. Ο καθηγητής του Φρόυντ την υπνώτισε και την ώθησε να του αφηγηθεί, στη διάρκεια της ύπνωσής της, τα περιστατικά που την είχαν κάνει υστερική, με αποτέλεσμα τελικώς να τη θεραπεύσει.

Η συνέχεια είναι γνωστή και η λεπτομερής αφήγησή της περιττεύει. Αποφεύγοντας ο Φρόυντ τις πυκνές κοινωνικές επαφές, δεχόταν τους ασθενείς του στο επί της οδού Bergasse 19 της Βιέννης διαμέρισμά του και, χωρίς απαραιτήτως να καταφεύγει στην ύπνωσή τους, τους έβαζε να ξαπλώσουνε σε ένα ντιβάνι και να του αφηγηθούν ό,τι κυριολεκτικώς τους ερχόταν στον νου. Κατά κανόνα τους θεράπευε. Και αυτό, γιατί η θεωρία του ήταν η σωστή.

Τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας αποδίδουν “δηλητηριώδεις καρπούς” συνήθως πολύ αργότερα, με συνέπεια καταστάσεις ψυχασθένειας. Το οδυνηρά γεγονότα, πράγματι, “θάβονται ζωντανά” στα βάθη της ψυχής και η ψυχική κακοπάθεια που είχαν προκαλέσει αναδύεται απροσδόκητα, προσλαμβάνοντας μάλιστα μορφή τελείως απρόσμενη. Και ταύτα μεν ούτως εχέτω ως προς τον Φρόυντ.

Μετά την κατά το 1938 ένωση, όμως, της Αυστρίας με την υπό τον Χίτλερ Γερμανία, ο κορυφαίος ψυχαναλυτής αναγκάστηκε να εκπατριστεί στο Λονδίνο, όπου και πέθανε. Εκεί, στη βρετανική πρωτεύουσα, έγραψε και το τελευταίο του βιβλίο, σχετικό με την “Ψυχαναλυτική Ερμηνεία του Θρησκευτικού Φαινομένου”, το οποίο, παρά τη σημασία του, μέχρι σήμερα παραμένει σταθερώς υποτιμημένο.

Οι ρίζες

Σήμερα, η σημασία της επιστημονικής προσφοράς του Φρόυντ είναι γενικώς και σε παγκόσμια κλίμακα αναγνωρισμένη. Το ότι στο πλαίσιό της ενυπάρχουν στοιχεία που τώρα πια ελέγχονται ως σφαλερά είναι γεγονός. Σαφές, πράγματι, είναι ότι είχε υπερτιμήσει τη σημασία του σεξουαλικού παράγοντα. Όμως, errare humanum est! Εμάς, τους Έλληνες, πάντως ενδιαφέρουν δύο σημεία, άξια μεγάλης προσοχής. Συγκεκριμένα:

Πρώτον: Ο Φρόυντ εφάρμοσε στην Ψυχανάλυση την αρχή που ακολούθησε ο Πολύβιος ως προς την Ιστορία. Διαπίστωσε ο Πολύβιος κάτι το οποίο, ο περίκλειστος στην αντικειμενικότητά του Θουκυδίδης δεν στάθηκε ικανός να κάνει: Το ότι οι άνθρωποι, λόγω της χρονικής απόστασης που κατά κανόνα παρεμβάλλεται, αδυνατούν να συσχετίσουν το αιτιατό (αποτέλεσμα) με το αίτιο που το προκαλεί.

Εξήγησε π.χ. ο εξ Αρκαδίας αρχαίος ιστορικός (ίνδαλμα του Παπαρρηγόπουλου) ότι η επιβολή της ρωμαϊκής κυριαρχίας στον ελλαδικό χώρο είχε αίτια χωμένα πολύ βαθιά στο παρελθόν. Και το κυριότερο από αυτά υπήρξε η ηθική αποσάθρωση των Ελλήνων. Ακριβώς την ίδια μέθοδο εφάρμοσε και ο Φρόυντ: Έψαχνε να βρει στα βάθη της προσωπικής ιστορίας του κάθε ανθρώπου τα αίτια της ψυχικής κακοδαιμονίας που τον μάστιζε. Αντιμετώπιζε, με άλλα λόγια, τον εκάστοτε ασθενή του ως ενιαίο ψυχοσωματικό και χρονικώς καθορισμένο σύνολο. Και συνήθως πετύχαινε.

Δεύτερον: Όπως έχει εδώ και δεκαετίες επισημανθεί (χωρίς όμως να δοθεί στη συγκεκριμένη επισήμανση η προσοχή που προδήλως απαιτείται), η “μαιευτική” του Σωκράτους μπορεί να θεωρηθεί ως αφετηρία της Ψυχανάλυσης. Και αυτό, διότι, μέσω της μαιευτικής του μεθόδου ο μέγας φιλόσοφος ωθούσε τον συνομιλητή του να ανοίξει την καρδιά του και να ανελκύσει από τα νοητικά και ψυχικά του βάθη τις κρυμμένες του σκέψεις.

Τεράστια εντύπωση, όμως, προκαλεί το γεγονός ότι σε κείμενο του Αριστοφάνους (Νεφέλαι, 693-764) ο Σωκράτης εμφανίζεται εμπράκτως να επιτελεί στην Αθήνα εκείνο που ο Φρόυντ, πολλούς αιώνες αργότερα, έκανε στη Βιέννη. Βάζει, σχεδόν με το ζόρι, κάποιον πάσχοντα να ξαπλώσει σε ένα κρεββάτι και τον πιέζει να σκεφτεί έτσι, ώστε να βρεθεί τρόπος επίλυσης των προβλημάτων του. Τον ωθεί, πράγματι, στο να επιτύχει την αυτογνωσία την απαραίτητη για την ψυχική του γαλήνη.

Εμπνεύστηκε ο Φρόυντ από τον Σωκράτη; Σύμφωνα με όσα σήμερα είμαστε σε θέση να ξέρουμε, η απάντηση επιτέλλει κατηγορηματική: Όχι! Πώς όμως ο αρχαίος μας φιλόσοφος ήξερε, σπερματικώς έστω, τι πρέπει να γίνει, ώστε να θεραπευθούν οι ψυχικές ασθένειες; Το ερώτημα αυτό καθώς και όλα τα παρεμφερή που αφορούν στους Αρχαίους Έλληνες προκαλεί άκαιρες και αναίτιες “εθνικιστικές εξάρσεις”.

Πράγματι, στην Κλασσική μας Γραμματεία εμπεριέχονται στόχοι και μέθοδοι επίτευξής τους η σπουδαιότητα των οποίων μόνο σήμερα έχει αρχίσει να αξιολογείται σωστά. Τα ερωτήματα όμως παραμένουν: Πώς ήξερε ο Σωκράτης τα της ψυχαναλυτικής μεθόδου; Πώς γνώριζε την εικόνα που εμφανίζει ο πλανήτης μας από το διάστημα; Πώς ήξερε ο Ησίοδος την Αμερική; Υπαινιγμός του τι πράγματι έχει γίνει εντοπίζεται σε έργο του Παυσανίου.

Η σχετική γνώση είχε έλθει από “κάπου αλλού” και οι Αρχαίοι Έλληνες την αξιοποίησαν στο έπακρο. Και αξίζει εν προκειμένω να επισημανθεί το ότι τη διαπίστωση του Παυσανίου είχε πλήρως ενστερνισθεί ο κορυφαίος μας αρχαιολόγος, Σπυρίδων Μαρινάτος (1901-1974). Μέσω ποιας οδού, όμως, είχαν έλθει στα καθ’ ημάς αυτές οι γνώσεις; Να κάτι που τελείως αγνοείται και αγωνιωδώς αναμένει τον συστηματικό ερευνητή του.