Εκ γυναικός τα κρείττω

Τι σημαίνει “Ιστορία”; Ευχερής η απάντηση: Γνώση – αρχικώς του παρελθόντος μας και τελικώς του ίδιου μας τού εαυτού. Το πώς, τώρα, επιτυγχάνεται αυτή η Γνώση μας το δίδαξε πρώτα ο Θουκυδίδης και μετά ο οιονεί Δάσκαλος του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, δηλαδή ο Πολύβιος (200-120 π.Χ.). Ο πρώτος μας έμαθε να είμαστε αντικειμενικοί, δηλαδή να μη υποκύπτουμε στον πειρασμό άλλοτε να “χαριζόμαστε” και άλλοτε αναίτια να κατηγορούμε. Ο δεύτερος προχώρησε πολύ περισσότερο: Πέρα από την αναγκαία αντικειμενικότητα, μάς εξήγησε, οφείλουμε να απολακτίσουμε την ευκολία της “ειδικότητας”.

Η πολλή ειδικότητα, επισήμανε ο εξ Αρκαδίας Αρχαίος μας, βλάπτει, διότι επιφέρει την απόκρυψη του συνόλου και συνακολούθως την εξαγωγή συμπερασμάτων που έχουν αξία μόνο μερική και ποτέ συνολική. Με λίγα λόγια, εάν πραγματικά θέλει κάποιος να αποκτήσει Γνώση, πρέπει να αποκτήσει την ικανότητα της αφ’ υψηλού απροκατάληπτης θεώρησης περίπου των πάντων. Έτσι μόνο μπορεί να καταλάβει όχι απλώς το τι έγινε μα και το τι γίνεται και – ενδεχομένως – το τι πρόκειται να γίνει.

Καλά και ωραία όλα αυτά… αλλά σε τι μπορούν να φανούνε χρήσιμα στον μέσο άνθρωπο, που βωλοδέρνει μέσα στην οχλοβοή της καθημερινότητας; Αυτό δεν μας το είπαν ούτε ο Θουκυδίδης ούτε ο Πολύβιος… αλλά μας το εξήγησε μια γυναίκα και μάλιστα ομογενής μας, η Ἀννα Κομνηνή (1083-1154 μ.Χ.). Ήτανε κόρη του “εν Χριστώ τω Θεώ πιστού βασιλέως και αυτοκράτορος Ρωμαίων” Αλέξιου Α’ (1081-1118) και έγραψε την ιστορία του πατέρα της, την περίφημη “Αλεξιάδα”. Και εκεί, στις πρώτες γραμμές, μας εξηγεί τον πρωταρχικό ρόλο που έχει η Ιστορία όσον αφορά τη βιοτή μας:

«Κυλάει ο χρόνος ακάθεκτος και, εφόσον συνέχεια κινείται, παρασύρει όλα όσα γίνονται, τα ρίχνει στη Λήθη και τελικώς τα καταποντίζει στα βάθη της Αφάνειας. Και αυτό το κάνει με όλα τα ανθρώπινα, τόσο τα ουσιαστικώς ανάξια λόγου όσο και τα αξιομνημόνευτα… Νά λοιπόν η σημασία του Ιστορικού Λόγου : Γίνεται αυτός ανάχωμα εξαιρετικά ισχυρό ενάντια στη ροή του Χρόνου και τελικώς σταματάει το αδυσώπητο ρεύμα του.»

Τι δηλώνει αυτό; Το ότι η Ιστορία μας λυτρώνει από την αυταπάτη του Χρόνου. Μέτρο της φαινομενικής φθοράς μας είναι αυτός και – όπως συχνά τόνιζε ο Εμμανουήλ Μικρογιαννάκης (1935-2020), καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ – υπάρχει μόνο στο μυαλό μας και όχι έξω/πέρα από αυτό. Μέσω της Ιστορίας δηλαδή, μας λέει η Κομνηνή, ο κάθε άνθρωπος μπορεί να κατανοήσει τη φλόγα της Αθανασίας που μέσα του ελλοχεύει και ορθώς να τοποθετήσει τον εαυτό του στους κόλπους του συμπαντικού γίγνεσθαι.

Η συνεισφορά του γυναικείου πνεύματος στην ιστορία

Αυτό μόνο γυναίκα μπορούσε να το διαπιστώσει. Και εδώ είναι που αναδύεται μεγάλο, φιλολογικού χαρακτήρα, ζήτημα. Πολλούς αιώνες μετά την Άννα Κομνηνή, ο Alessandro Manzoni (1785-1873), εθνικός συγγραφέας των Ιταλών, προλογίζοντας το κορυφαίο έργο του “I Promessi Sposi” (=Οι Αρραβωνιασμένοι), διατύπωσε μια ποιητική παραλλαγή αυτών που μας δήλωσε η μεσαιωνική μας ομογενής: «Η Ἱστορία δικαίως μπορεί να θεωρηθή ὡς πόλεμος δοξασμένος ἐνάντια στὸν Χρόνο. Και αυτό, γιατί γλυτώνοντας από τα χέρια του Χρόνου τα έτη που αυτός έχει αιχμαλωτίσει και μεταβάλει σε πτώματα, η Ιστορία τα ξαναφέρνει στη ζωή, τα επιθεωρεί και τα παρατάσσει ετοιμάζοντάς τα για νέες μάχες.»

Η ομοιότητα των δύο συλλογισμών είναι εκπληκτική. Είχε διαβάσει – έστω και σε μετάφραση – ο Manzoni το έργο της Άννας Κομνηνής; Καθόλου απίθανο, δεδομένου ότι ο Ιταλός διανοούμενος είχε βαθύτατη όχι απλώς κλασική μα ανθρωπιστική Παιδεία. Και αυτό, γιατί είχε μαθητεύσει σε σπουδαίους Δασκάλους τόσο στο Μιλάνο, γενέτειρά του, όσο και το Παρίσι.

Η λύση βέβαια του εν προκειμένω προβλήματος παρέλκει. Ας την παραμερίσουμε λοιπόν και ας επανέλθουμε στο κυρίως θέμα μας, δηλαδή το γυναικείο φὐλο. Συνακολούθως, έχει σημασία να υπενθυμίσουμε εδώ ότι ο πρώτος που διακήρυξε την ισότητα ανδρών και γυναικών υπήρξε ο Πλάτων. Όποτε, μάλιστα, του έφερναν αντιρρήσεις σχετικά με την αδυναμία αντιμετώπισης μεγάλων κρίσεων από τις γυναίκες, αυτός, ως απάντηση, υπενθύμιζε καταστάσεις επικίνδυνες στην αντιμετώπιση των οποίων οι γυναίκες εκουσίως είχαν ανέλαβαν ρόλο πρωταρχικό.

«Έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά με τους άντρες», εξηγούσε ο Αρχαίος Φιλόσοφός μας, «μόνο που πολλά από αυτά τα διαθέτουν σε βαθμό διαφορετικό από το ανδρικό φύλο». Και οιονεί συμπληρώνοντας τη σκέψη του Πλάτωνος, μπορεί κανείς να προσθέσει ότι και τα δύο φύλα έχουν την ίδια νοητική ισχύ: Απλώς οι άνδρες χαρακτηρίζονται κυρίως από σκέψη συνθετική, ενώ οι γυναίκες από αναλυτική. Αυτή ακριβώς η “αναλυτική τάση” όμως κάνει τις γυναίκες “με το πρώτο” να συλλαμβάνουν “αποχρώσεις” καταστάσεων που οι άντρες αδυνατούν να καταλάβουν. Νά λοιπόν γιατί ο Εθνικός μας Ιστορικός αδίστακτα διακήρυξε πως, κατά κανόνα, σε ατμόσφαιρα πολιτικής αναταραχής οι γυναίκες ξεσηκώνουν τους άντρες και όχι οι άντρες τις γυναίκες.

Αυτό ευχερώς καταφαίνεται μέσα στον Ιστορικό Λόγο. Οι γυναίκες πυροδότησαν, το 1789, τη Γαλλική Επανάσταση και γυναίκες ξεσήκωσαν τους άντρες στην Αγία Πετρούπολη εκείνον τον μοιραίο Φεβρουάριο του 1917. Και για να έλθουμε και “στα Λαγκαδιανά μας”, ας θυμηθούμε ότι, καθώς το καλοκαίρι του 1822 ο Δράμαλης προέλαυνε στην Πελοπόννησο, πολλοί άντρες που είχαν δειλιάσει σύρθηκαν κυριολεκτικώς από τις γυναίκες τους μπροστά στον Κολοκοτρώνη οι οποίες, μάλιστα, ζήτησαν “να τούς φορέσει φουστάνια”. Το πώς ακριβώς, όμως, αυτά διαδραματίστηκαν ας το αφήσουμε για κάποιαν άλλη φορά…

Η παλιά Αθήνα

Λογικώς θα αναρωτηθεί ο αναγνώστης πώς μού ήρθαν τώρα όλα αυτά κατά νουν. Εδώ ας μου επιτραπεί μια “εκ βαθέων” εκμυστήρευση. ΄Έχοντας μεγαλώσει στην Αθήνα και περάσει τα σχολικά μου χρόνια στην ευρύτερη περιοχή της οδού Πατησίων, ένοιωθα μεγάλη αγάπη για την πρωτεύουσά μας – συναίσθημα που διακατείχε σχεδόν όλους τους τότε συνομηλίκους μου. Σήμερα, η αγάπη μου αυτή έχει μεταβληθεί σε θλίψη: Τον προπερασμένο μας αιώνα, ο Παπαρρηγόπουλος έβλεπε, κάποιο δειλινό του Φλεβάρη, τον Λυκαβηττό να ορθώνεται πίσω από τα Προπύλαια του Πανεπιστημίου και δάκρυζε από συγκίνηση.

Στα δύσκολα χρόνια της δεκαετίας του 1950, οι γονείς βγάζανε, τις πρώτες εβδομάδες της άνοιξης, τα παιδάκια τους βόλτα στην Κοραή και τη Σταδίου – και οι στεναχώριες ξεχνιόντουσαν. Ο Ταχτσής διακήρυσσε πως «ό,τι και να γίνει» το «ιοστεφές άστυ» χάρη στον Υμηττό θα παραμείνει για πάντα μενεξεδένιο. Και όμως… πόση ασκήμια έχει συσσωρευτεί στην πόλη μας κατά τις τελευταίες δεκαετίες! Το χειρότερο μάλιστα είναι ότι ελάχιστοι είναι πια αυτοί που καταλαβαίνουνε την τεράστια διαφορά.

Αυτά σκεφτόμουν και αναλογιζόμουν, μέχρις ότου η γυναικεία ευαισθησία έκανε ξανά το θαύμα της. Τελείως τυχαία έπεσε στα χέρια μου βιβλιαράκι με τίτλο “Στις κόχες φως”: Πρόκειται για ποιητική συλλογή της Εύης Τζάκη, δικηγόρου ευρύτατης επαγγελματικής εμβέλειας, που δημοσιεύθηκε το 2020 από τις εκδόσεις “Σμίλη”. Στα λογοτεχνήματα αυτής της Κυρίας λοιπόν διαπίστωσα ότι δεν είμαι ο μόνος που νοιώθει λύπη για την Αθήνα που χάνεται:

«Η θλίψη σωριάζεται.

Από τους μεσοπολεμικούς φεγγίτες της οδού Κιμώλου
εισδύει και ανακλά στους πολυέλαιους του ισογείου
[και] στα ψηλοτάβανα της Κομνά Τράκα.»

Τους θυμάστε αυτούς τους δρόμους; Χλωμό το βλέπω… Η ποιήτριά μας πάντως δεν μας αφήνει έρμαια της αποθάρρυνσης:

«Οι άνθρωποι της οδού Πυθοδώρου δε νιώθουν μοναξιά.
Κάθονται το απόβραδο στα μπηγμένα στο δρόμο παγκάκια:
Εκεί χωράνε τρεις…
Οι άλλοι φέρνουν και απιθώνουν τις καρέκλες τους
γύρω από αυτά…»
Και καταλήγει:

«Οι άνθρωποι στην οδό Πυθοδώρου δε νιώθουν μοναξιά.
Κοιτούν τους ξένους που μαγεμένοι περνούν,
στα μάτια βαθιά
[και] ανασκαλεύουν τα σωθικά:
Ας ήσουν σαν κι εμάς, όλα πιο απλά!»