Ελληνική ταυτότητα και Δύση – Οι εγχώριοι μικρέμποροι κακοχωνεμένων ιδεών

Η επέτειος των 2.500 χρόνων από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας κινδυνεύει κι αυτή να εξοκείλει στα ρηχά νερά του σύγχρονου, επικοινωνιακά φτιασιδωμένου επαρχιωτισμού. Ωστόσο, η επέτειος δύναται και οφείλει να μας υπενθυμίσει στοιχεία κρίσιμα και –από μια σκοπιά– βαθύτατα επίκαιρα.

Όταν ο Κύρος Β’ ο Μέγας κατέλαβε την Ιωνία το 547 π.Χ., καταλύοντας την παράδοση της ανεξαρτησίας των ιωνικών πόλεων, έθεσε σε κίνηση μια σειρά γεγονότων και εξελίξεων, δράσεων και αντιδράσεων που έμελλε να καθορίσουν την πορεία του δυτικού κόσμου. Ως γνωστόν, οι κατακτήσεις του Κύρου διαμόρφωσαν την αχανή αυτοκρατορία των Περσών και κατέστησαν τη δυναστεία των Αχαιμενιδών κυρίαρχη στην Ασία.

Όμως, στα δυτικά πυροδότησαν τη σύγκρουση με τον Ελληνισμό. Αιτία δεν ήταν τόσο η στυγνή κυριαρχία που επέβαλαν. Στην πραγματικότητα, οι Πέρσες ηγεμόνες είχαν σε έναν βαθμό περιορίσει την αυθαίρετη βία, τον απόλυτο τρόμο και την ωμή αγριότητα, με την οποία ήξεραν να άρχουν οι Ασσύριοι. Εκείνο που τελικώς έθεσε σε κίνηση την αντιπαράθεση με τις ελληνικές πόλεις συνολικά ήταν ότι η υποταγή των Ιώνων στον Κύρο οδήγησε σε περίπλοκες, αμφίδρομες τακτικές αξιοποίησης Ελλήνων ηγεμόνων από τους Πέρσες, αλλά και χειραγώγησης της περσικής ισχύος από τους Έλληνες.

Έτσι και ο Αρισταγόρας της Μιλήτου επιχείρησε να καταλάβει τη Νάξο με την υποστήριξη των Περσών το 499 π.Χ. Όταν, όμως, παρά τις επιδέξιες τεχνικές της περσικής εξουσίας, η επανάσταση στην Ιωνία ξέσπασε, η ανάμιξη της Αθήνας και της Ερέτριας οδήγησε τον Δαρείο Α’ στην απόφαση να στραφεί στα δυτικά και να επεκτείνει την αυτοκρατορία του, εκδικούμενος τις δυο πόλεις.

Ανάσχεση της περσικής επέκτασης

Το ιστορικό διακύβευμα στους Περσικούς Πολέμους που ακολούθησαν δεν θα μπορούσε να είναι υψηλότερο. Από τη νίκη στον Μαραθώνα (490 π.Χ.) στην αυτοθυσία των Θερμοπυλών και τον θρίαμβο στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 π.Χ.) μέχρι την τελική επικράτηση στις Πλαταιές (479 π.Χ.), η συμμαχία των ελληνικών πόλεων κατόρθωσε να ακυρώσει την επέκταση της περσικής απολυταρχίας στα δυτικά.

Υπερασπιζόμενη την πολιτική ανεξαρτησία των ελληνικών πόλεων, η συμμαχία που συνέτριψε τους Πέρσες σε στεριά και θάλασσα πέτυχε, ταυτόχρονα, να παγιώσει μια μορφή ενότητας του Ελληνισμού. Συνάμα, κατάφερε να κατοχυρώσει τον ιστορικό καμβά, πάνω στον οποίο φιλοτεχνήθηκε η μετέπειτα ιστορία της Δύσης, όπως την έχουμε γνωρίσει.

Με τους Περσικούς Πολέμους βάθυνε, παράλληλα, η ελληνική ταυτότητα μέσα από την αντιπαραβολή της με τους “άλλους”, τους “βαρβάρους”, όχι μόνον ως προς τον λόγο, τη σκέψη, την τέχνη και τις πολιτικές πρακτικές. Βάθυνε, ακόμα, στο αιματοβαμμένο πεδίο των μαχών, του αγώνα απέναντι σε έναν εχθρό πολυπληθέστερο, γνώριμο ως πανούργο από τις περιπέτειες της Ιωνίας και φημισμένο ως αήττητο. Στις κοινές πολιτισμικές παραδόσεις και πρακτικές προστέθηκε η κοινή αγωνιστική αντιπαράθεση στην εξ ανατολών αυτοκρατορική επέκταση.

Στα μαντεία της Δωδώνης και των Δελφών και τις αθλητικές συναντήσεις στην Ολυμπία, προστίθενται οι κοινές αναφορές της προσφοράς, της αυτοθυσίας και της τελικής νίκης του Μαραθώνα, των Θερμοπυλών, της Σαλαμίνας και των Πλαταιών. Όταν, πολλές δεκαετίες αργότερα, το 404 π.Χ., η κατάληξη των πελοποννησιακών συγκρούσεων έφερε την Αθήνα ηττημένη να ζητά ειρήνη, η Σπάρτη σε μια επίδειξη στρατηγικής αυτοσυγκράτησης απέρριψε τις εισηγήσεις των συμμάχων της να καταστρέψει τη φημισμένη πόλη, υπενθυμίζοντας την προσφορά της Αθήνας στους Περσικούς Πολέμους.

Ελληνισμός και Δύση

Το αγωνιστικό πεδίο της συλλογικής προσφοράς και της νίκης που προσέφεραν οι Περσικοί Πόλεμοι στη συνείδηση του Ελληνισμού συμπληρώθηκε με τον στοχασμό επάνω στον κοινό θρίαμβο, αλλά και στη μοίρα του αντιπάλου. Οι “Πέρσες” του Αισχύλου, η πρώτη τραγωδία που έχουμε σήμερα από τον μακρινό 5ο αιώνα π.Χ., είναι έργο που εμβαθύνει στο πένθος, τη συντριβή και την οδύνη που συνοδεύουν την ήττα του αντιπάλου. Μάλιστα, εμβαθύνει από την οπτική του αντιπάλου. Η ελληνική σκέψη, η τέχνη και η ευαισθησία μάς άφησαν δείγματα μιας νόησης σφαιρικής όσο και εκλεπτυσμένης.

Παρότι η σαφής αντίληψη της ελληνικής ενότητας υπήρχε πολύ πριν και ανεξάρτητα από τους πολέμους, όπως προκύπτει από τον Ηρόδοτο και τον Ισοκράτη και όπως στις ημέρες μας έχουν αναλύσει, μεταξύ άλλων, η Jacqueline de Romilly και η Edith Hall, ο δρόμος από τον Μαραθώνα στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές υπήρξε κρίσιμος. Αποτέλεσε, ταυτόχρονα, νέο στάδιο στη διαμόρφωση της ελληνικής ταυτότητας, αλλά και καθοριστική στιγμή στη διάσωση αυτού που έμελλε να γίνει πολιτισμός της Δύσης.

Αποτελεί ειρωνεία της ιστορίας το γεγονός ότι ορισμένοι στην Ελλάδα διακατέχονται σήμερα από βαθιά συμπλεγματική αντίληψη της σχέσης μας με τη Δύση. Διακατέχονται σε τέτοιο βαθμό, μάλιστα, που επιχειρούν να εορτάσουν τις επετείους –όπως και αυτή για το 1821– εφαρμόζοντας κακοχωνεμένα σχήματα μεταμοντέρνων πτυχών της παρακμιακής παρένθεσης του πρόσφατου ευρωπαϊκού στοχασμού. Η Δύση και η Ελλάδα θα επιβιώσουν και θα εξελιχθούν. Οι μικρέμποροι των ιδεών, αντίθετα, θα ξεχαστούν μόλις εξασθενήσουν οι πόροι και τα δίκτυα που τους περιθάλπουν.