Ένας μικρός αποχαιρετισμός στον Χρήστο Γιανναρά

Λειτούργησε περισσότερο ίσως ως δημόσιος διανοούμενος ενός πολιτισμικού –όχι πολιτικού– ρεύματος. Το διανοητικό του έργο είχε θερμούς υποστηρικτές και αντίστοιχα εχθρούς ή αντιπάλους. Προσωπικά μιλώντας, προς τα τέλη της δεκαετίας του 1990 στις αναζητήσεις τότε απέναντι στο κυρίαρχο –καθεστωτικό– ρεύμα του “εκσυγχρονισμού” ήρθα σε επαφή με τη γραμμή και τη γραφή του Χρήστου Γιανναρά. Διάβασα εκείνα τα χρόνια, το “Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα”, το “Καταφύγιο Ιδεών”, ένα μικρό μέρος της αρθρογραφίας του και λίγα χρόνια αργότερα την “Απανθρωπιά του δικαιώματος”.

Συνεπώς δεν γνωρίζω καλά και επαρκώς το έργο του. Υπάρχουν άλλοι σαφώς καταλληλότεροι να μιλήσουν γι’ αυτό. Ορισμένα βασικά σημεία του σχήματος Γιανναρά, όπως τα κατανόησα. Στοχαστής της “μακράς διάρκειας” του Ελληνισμού, ιδιαίτερη σημασία έδινε στην υστεροβυζαντινή περίοδο. Παρά την αντίθεσή του στην υλιστική φιλοσοφία και θεωρία, κατανοεί τον Ελληνισμό κοινωνιοκεντρικά. Στο σημείο αυτό εντοπίζει την αντίθεση προς τη Δύση, τον δυτικό πολιτισμό, την ατομοκεντρική θεώρηση. Γι’ αυτό και η διαφωνία του με την επικρατούσα θεώρηση του ελληνικού πολιτισμού ως θεμελίου της συγκρότησης των δυτικών κοινωνιών της νεωτερικότητας, νομίζω ήταν απόλυτη.

Έβλεπε περισσότερο μια ασυμβίβαστη πάλη μεταξύ κοινωνιοκεντρικού-ατομοκεντρικού, προσώπου-ατόμου, κοινωνίας-κράτους. Είναι χαρακτηριστική η αντίθεσή του στην κρατική εκδοχή της θρησκείας. Η θεώρησή του αυτή μου θύμιζε το σχήμα του Μαρξ στις θέσεις για τον Φόϊερμπαχ, για την ανθρώπινη ουσία που ενυπάρχει όχι στο απομονωμένο άτομο, αλλά στο σύνολο των κοινωνικών σχέσεων. Όπως και η κριτική του στον καταναλωτισμό, αντίστοιχα την μαρξική θεώρηση για τον φετιχισμό του εμπορεύματος στον καπιταλισμό.

Κριτική στο Διαφωτισμό

Ο Χρήστος Γιανναράς έβλεπε θετικά τους κριτικούς στοχαστές της Δύσης απέναντι στο Διαφωτισμό, ιδιαίτερα τη Σχολή της Φρανκφούρτης. Από τον Γιανναρά είχα διαβάσει για πρώτη φορά για το μνημειώδες έργο των Αντόρνο- Χορκχάιμερ “Διαλεκτική του Διαφωτισμού”. Με τη γραμμή του Χρήστου Γιανναρά έχω τέσσερις διαφωνίες, με κίνδυνο να κατανοώ λάθος το έργο του, καθώς έχω μια επιμέρους και μικρή εικόνα αυτού. Τη σχέση κοινωνιοκεντρικού-ατομοκεντρικού τη βλέπω περισσότερο ως δυναμική συνάρθρωση, όπου το κοινωνικό όφελος προηγείται του ατομικού κέρδους, αλλά όχι ως σχέση μηδενικού αθροίσματος.

Στον Χρήστο Γιανναρά υπάρχει μια έντονη διάσταση ιεραρχίας καταξιωμένης από την παράδοση, ως βασικό στοιχείο κοινωνικής οργάνωσης και δείχνει εχθρικός απέναντι σε μια γραμμή-τάση κοινωνικού εξισωτισμού. Ίσως και από εκεί να πηγάζει η εχθρότητά του προς την μαζική δημοκρατία. Και ιστορικοποιώντας λίγο την αναφορά, πιθανόν αυτό να εξηγεί την (απόλυτα) αρνητική του τοποθέτηση απέναντι στις βασικές εκφράσεις μαζικής πολιτικής στον ελληνικό 20ο αιώνα (βενιζελισμός, ΕΑΜ-ΚΚΕ, ανδρεοπαπανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ). Άλλο, όμως, λ.χ. η πολιτική κριτική απέναντι στην κομματική γραφειοκρατία και άλλο η εχθρική στάση απέναντι στο κομματικό φαινόμενο. Και τέλος η στάση του απέναντι στην Τουρκία του Ερντογάν, μια εκδοχή με στοιχεία “φαναριωτισμού”.

Η κριτική του γραμμή, βάσιμη –κατά τη γνώμη μου– σε πολλά σημεία, μου έδινε, όμως, την εντύπωση ότι οδηγούσε σε αδιέξοδο, στο Finis Graeciae, όπως ήταν ο διάσημος τίτλος μιας επιφυλλίδας και στη συνέχεια ενός βιβλίου του. Η Πολιτική όμως είναι το “παρ’ όλα αυτά”. Ο Χρήστος Γιανναράς υπήρξε ένας πολύ σημαντικός Έλληνας διανοούμενος του καιρού μας. Το έργο του πρέπει να μελετάται. Ελαφρύ το χώμα που τον σκεπάζει.