Ένας αποχαιρετισμός στον Ανδρέα Παπανδρέου 27 χρόνια πριν

Σαν σήμερα, 27 χρόνια πριν, ο Ανδρέας Παπανδρέου πέρασε στην ιστορία. Αναδημοσιεύω παρακάτω αυτούσιο το άρθρο που είχα τότε (1996) γράψει στην πρώτη σελίδα της “Καθημερινής”. Ίσως έχει κάποια αξία για τους νεότερους:

«Με το θάνατό του, ο τελευταίος των χαρισματικών ηγετών πέρασε στη σφαίρα της ιστορίας. Αυτή, εν καιρώ, θα αποφανθεί –με περισσότερη νηφαλιότητα από τους οπαδούς και τους αντιπάλους του– για τον απολογισμό της πολυτάραχης πολιτικής τροχιάς του. Πολλά και άκρως αντιφατικά έχουν γραφτεί και θα γραφτούν για τα πεπραγμένα της δεκαετούς πρωθυπουργίας του, υπό την επήρεια των –υπέρ και κατά– προκαταλήψεων, οι οποίες θα ρίχνουν για αρκετό καιρό ακόμα βαρειά τη σκιά τους.

Η αλήθεια είναι ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου προσκόμισε ταυτοχρόνως πολλά θετικά και αρνητικά στοιχεία. Ήταν αυτός που συνέδεσε το όνομά του με την εισβολή της “μικροαστικής θάλασσας” στην πολιτική σκηνή, ή αλλιώς με την πολιτική χειραφέτηση του κορμού της ελληνικής κοινωνίας. Αυτή η κοσμογονία είχε συχνά μεγάλο κόστος, αλλά, από την άλλη πλευρά, ήταν μία αναπόφευκτη εξέλιξη, ένα βήμα προς την ωριμότητα και την κοινωνική ολοκλήρωση. Η αλήθεια είναι ότι κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων, πολλά θα μπορούσαν να είχαν γίνει καλύτερα και με μικρότερο τίμημα. Το ΠΑΣΟΚ, όμως, ωρίμασε μαζί με τις κοινωνικές δυνάμεις που εξέφρασε και τώρα πια διεκδικεί για τον εαυτό του ένα διαφορετικό ρόλο, αντίστοιχο των σύγχρονων αναγκών.

Ο ρόλος του Ανδρέα Παπανδρέου σ’ αυτή τη διαδικασία είναι αντικείμενο έντονων διαφωνιών. Το μόνο που κανείς δεν μπορεί να του αμφισβητήσει είναι ότι υπήρξε γενάρχης και όχι πολιτικός μάνατζερ. Ποτέ, άλλωστε, δεν διακρίθηκε ως άριστος διαχειριστής των κρατικών υποθέσεων. Ανήκει σ’ εκείνη την κατηγορία των ηγετών, που ιόνισαν τις κοινωνικές δυνάμεις, που προκάλεσαν έντονα πάθη και άφησαν βαθειά και ανεξίτηλα ίχνη. Γι’ αυτό και η θυελλώδης σταδιοδρομία του ήταν ανομοιογενής, γεμάτη άλματα και ασυνέχειες.

Ο τρόπος, με τον οποίο από το 1974 ο Ανδρέας Παπανδρέου επέτυχε την ταχύτατη συσπείρωση του κατακερματισμένου χώρου της Κεντροαριστεράς και εξ αυτού συσσωμάτωσε σοσιαλιστικό κόμμα εξουσίας, είναι έργο χωρίς προηγούμενο. Είναι ταυτοχρόνως και ένα αμύθητο πολιτικό κληροδότημα στους επιγόνους του. Και μόνο αυτό του έχει εξασφαλίσει μία θέση μεταξύ των μεγάλων της ελληνικής πολιτικής ιστορίας.

Πολλοί τον κατηγόρησαν ότι εξ αρχής αφυδάτωσε την εσωκομματική δημοκρατία κι ότι για περισσότερα από 21 χρόνια διηύθυνε με αρχηγικό τρόπο το δημιούργημά του. Η κριτική είναι ακριβής, αλλά παραβλέπει ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν και συμπεριφέρθηκε πάντα ως ιδρυτής-ηγεμόνας και ως τέτοιος επέτυχε αυτά που επέτυχε. Από την άλλη πλευρά, ο αρχηγισμός είχε κόστος και προκάλεσε στρεβλώσεις.

Παρ’ ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου στη ζωή του κυνήγησε την εξουσία κι όχι το χρήμα, στα στερνά του κινδύνευσε να βρεθεί αντιμέτωπος με τη χλεύη των εχθρών του και τη θλιμμένη αποδοκιμασία των οπαδών του, μόνο και μόνο γιατί δεν αντιστάθηκε στην αμετροεπή νεοπλουτίστικη και εν τέλει προκλητική συμπεριφορά του (ύστερου) περιβάλλοντός του. Ούτε και η συγκλονιστική και επώδυνη εμπειρία των παραπομπών του 1989 και του Ειδικού Δικαστηρίου στάθηκε ικανή να τον καταστήσει επ’ αυτού περισσότερο συνετό. Δεν δίσταζε να εξαντλεί τα όρια ανοχής ακόμα και των πιστών οπαδών του, αφήνοντας τις προσωπικές αδυναμίες να τον καθοδηγούν και αδιαφορώντας για την υστεροφημία του.

Ουσιαστικά, ο Ανδρέας Παπανδρέου ποτέ δεν ενδιαφέρθηκε να προβάλλει με την καθημερινή συμπεριφορά του ένα πρότυπο προς την κοινωνία, σε μία περίοδο, μάλιστα, που έχει προσλάβει τόσο μεγάλες διαστάσεις η αποστροφή των πολιτών για τους πολιτικούς και την πολιτική. Παρ’ όλα αυτά, επέτυχε να αναθερμάνει την ελπίδα και να ριζώσει στις καρδιές των μισών περίπου Ελλήνων. Όσο το πλήθος τον επευφημούσε ένοιωθε και συμπεριφερόταν σαν πρίγκηπας, που δικαιούται τα πάντα! Ήταν περισσότερο “καταραμένος”, παρά “ενάρετος” και ίσως γι’ αυτό τόσο οικείος και σαγηνευτικός».