Επιστημονισμός και δυστοπική μελλοντολογία – Που συναντώνται Hawking, Musk και Gates

Δεν ξέρω εάν είναι τυχαίο ή εάν το ευνοεί η επιδημική συγκυρία. Παρατηρώ τους τελευταίους μήνες στα μέσα ενημέρωσης μια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για κοσμολογικά θέματα όπως την ταχύτητα διαστολής του σύμπαντος, τον κίνδυνο από μαύρες τρύπες, τον αριθμό των εξωπλανητών του γαλαξία, την ισχύ της θεωρίας της σχετικότητας ή την θεωρία των πάντων, καθώς και για τη μελλοντολογία.

Θέματα που δεν περιορίζονται μόνο στην επιστημονική διάσταση αλλά είναι διανθισμένα με κάποιο ερμηνευτικό “αλατοπίπερο” που έχει φιλοσοφικές και μεταφυσικές προεκτάσεις. Έτσι συντηρείται αμείωτο ενδιαφέρον του κοινού όχι τόσο για πληροφορίες των οποίων η εγκυρότητα ουδόλως επηρεάζει την καθημερινότητα της ζωής στον πλανήτη μας, αλλά περισσότερο για την μαγεία, την ανεξήγητη γοητεία του “κοσμολογικού μύθου” και των ερμηνειών του.

Με έχει συχνά προβληματίσει αυτό το φαινόμενο όπου κοσμολόγοι και συνεπικουρούντες θεσμοί υπό τον μανδύα επιστημονικότητας προωθούν ιδέες για θέματα άσχετα με το αντικείμενο των γνώσεων τους, όπως τελεολογικά και οντολογικά ή ακόμα για την Τεχνητή Νοημοσύνη ή την συνειδητότητα. Ένα πολύ γνωστό και χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Stephen Hawking, του οποίου οι θέσεις “επί παντός επιστητού” ακόμα και οι πλέον αμφισβητήσιμες, έβρισκαν άκριτα σημαντική απήχηση στα μέσα ενημέρωσης.

Με τον θρίαμβο της Φυσικής μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, αναπτύχθηκε ένα πνεύμα επιστημονικού ορθολογισμού που αγνοούσε συλλήβδην κάθε τι που δεν είχε φυσική υπόσταση και δεν μπορούσε να μελετηθεί ως φυσικό φαινόμενο. Βέβαια η θέση αυτή δεν λέει τίποτα το συγκλονιστικό. Να θεωρείς τα κοινωνικά φαινόμενα και τα μεταφυσικά θέματα έξω από το αντικείμενο της μελέτης της Φυσικής απορρέει από τον ίδιο τον ορισμό αυτής της επιστήμης. Πλην, όμως, είχε αναπόφευκτες φιλοσοφικές προεκτάσεις. Έναν αγνωστικισμό που θεωρούσε ύποπτη και απέρριπτε κάθε μεταφυσική και θρησκευτική πεποίθηση.

Το ρεύμα αυτό εντάθηκε στα μέσα της δεκαετίας 1990 με τις επιτυχίες της κβαντομηχανικής. Η αρχή της απροσδιοριστίας και άλλα “μυστηριώδη” φαινόμενα του σωματιδιακού μικροκόσμου, ενέπνευσαν κάποιες ιδέες περί “συνειδητότητας του σύμπαντος” και διαμόρφωσαν μεταφυσικές ερμηνείες που εμπνέονται από τον ταοϊσμό και τον ινδουισμό.

Aυτό-πραγματοποιούμενη προφητεία

Πιο πρόσφατα, ορισμένοι θιασώτες του κοσμολογικού επιστημονισμού επιχειρούν μια ακόμη πιο “τολμηρή” σύνδεση με την Τεχνητή Νοημοσύνη. Περισσότερο ως τεχνολογία που εγκυμονεί κινδύνους παρά ως τομέα γνώσης, πλέκοντας διάφορα εσχατολογικά και δυστοπικά σενάρια. Είναι χαρακτηριστικός ο συντονισμός Stephen Hawking, Elon Musk και Bill Gates για να υπερτονίσουν τους κινδύνους από την Τεχνητή Νοημοσύνη.

Όχι για να συζητήσουν πώς με οργανωμένη δράση οι κοινωνίες μπορούν να αποτρέψουν το κακό, αλλά μάλλον για να μας αναγγείλουν μια “αυτό-πραγματοποιούμενη προφητεία”. Έτσι, η νομοτέλεια των νόμων της Φυσικής συναντά κατά τρόπο μαγικό μια έννοια “τεχνολογικής αναγκαιότητας” που αγκαλιάζουν σήμερα πλείστοι μελλοντολόγοι.

Είναι πράγματι εντυπωσιακά μεγάλος ο αριθμός των μπεστ σέλλερ που περιγράφουν ένα μέλλον όπου η ανθρωπότητα δεν είναι πια το υποκείμενο της ιστορίας. Οράματα που συνεπικουρούν στην ιδέα ότι η συνείδηση, το απαύγασμα της εξέλιξης του ανθρώπου που έφτιαξε τον πολιτισμό, θα γίνει μοιραίο θύμα του επιτεύγματός της.

Τώρα πώς οι θεωρίες της σύγχρονης Φυσικής μπορεί να συνδέονται με την νοημοσύνη των μηχανών είναι ένα μυστήριο που κανείς δεν μας εξηγεί. Ακόμα και εάν ο εγκέφαλος ήταν ένας κβαντικός υπολογιστής, ιδέα που δεν φαίνεται τελικά να ευδοκιμεί, δεν θα μαθαίναμε τίποτα σημαντικό για τη νοημοσύνη και τη συνειδητότητα. Διότι λειτουργούν και εκφράζονται συμβολικά πάνω από τα φυσικά φαινόμενα.

Βαθιά άγνοια

Επίσης, ορισμένοι καλλιεργούν μια σύγχυση από το γεγονός ότι ο όρος “πληροφορία” είναι κοινός στην Κβαντική Μηχανική και την Πληροφορική. Χωρίς να διευκρινίζουν ότι υπάρχει μια σημαντική διαφορά: η “πληροφορία” της Πληροφορικής μεταφράζεται σε νοήματα και κατανοητά αποτελέσματα. Ο ίδιος πάλι Stephen Hawking δήλωνε το 2013 ότι «ο εγκέφαλος θα μπορούσε να υπάρχει έξω από το σώμα» πράγμα που υποδηλοί βαθιά άγνοια για το τι είναι πληροφορία, πώς λειτουργεί η νόηση και η συνειδητότητα.

Συνοψίζοντας, θεωρώ λογικά αστήρικτη την θέση ότι μπορούμε να κατανοήσουμε τον κόσμο στην ολότητα του περιοριζόμενοι στην μελέτη των φυσικών φαινομένων του, απλώς ως ένα παιχνίδι σωματιδίων. Η πρόοδος της Βιολογίας και της Πληροφορικής δείχνουν ένα άλλο δρόμο συμπληρωματικό με αυτόν της Φυσικής, ο οποίος στηρίζεται στην μελέτη της πληροφορίας ως οντότητας ανεξάρτητης από την ύλη/ενέργεια. Επί πλέον, καμιά καθαρά επιστημονική προσέγγιση δεν μπορεί να δώσει απαντήσεις στα βασικά ερωτήματα της φιλοσοφίας του ανθρώπου.

Ο άνθρωπος έχει μια έμφυτη δίψα για γνώση. Χρειάζεται κανόνες και αξίες για να διαχειριστεί την ελευθερία και την απορρέουσα ευθύνη του. Μια “φυσική φιλοσοφία” δεν έχει τίποτα να προσφέρει σε κάτι τέτοιο. Πλην, όμως, αγνοώντας αυτά τα προβλήματα ανοίγει την πόρτα στον αγνωστικισμό, αποπροσανατολίζει και αφήνει τον άνθρωπο αβοήθητο, ευάλωτο σε κάθε είδους επιβουλές.

Η παρατηρούμενη σύγκλιση κοσμολογίας και μελλοντολογίας είναι κατά την γνώμη μου εξαιρετικά επικίνδυνη. Συναντώνται και αλληλοστηρίζονται κατά το ότι αγνοούν τον άνθρωπο και τις ανθρώπινες αξίες. Τον θέλουν κομπάρσο σε ένα γίγνεσθαι, το οποίο καθορίζουν φυσικές και τεχνολογικές “αναγκαιότητες” έξω και πάνω από αυτόν.