Έθνη και γονιδιακά δεδομένα – Υπάρχει εθνική συνέχεια;

Γράφει ο Δρ Αλέξανδρος Λάβδας

Η συζήτηση που άνοιξε για τις Οδύσσειες των εθνών μπορεί να αποτελέσει ερέθισμα και για εξαιρετικά ενδιαφέρουσες διεπιστημονικές προσεγγίσεις. Ιδιαίτερα μάλιστα με δεδομένο το γεγονός ότι οι απόψεις περί εθνικής συνέχειας ή ασυνέχειας ενίοτε δανείζονται –με ατυχή τρόπο– επιχειρήματα από γενετικές μελέτες.

Στην ελληνική περίπτωση, οι θιασώτες της ασυνέχειας επιχειρούν να αξιοποιήσουν δεδομένα από σχετικές έρευνες για να υποστηρίξουν περαιτέρω το επιχείρημά τους ότι το σύγχρονο ελληνικό έθνος όχι μόνο διαμορφώνεται τον 19ο αιώνα αλλά και αποτελείται από άτομα με πολλές και διαφορετικές καταγωγές που δεν συγκροτούσαν μια διακριτή ομάδα πριν την θεσμική τους αναγνώριση ως τέτοια.

Ωστόσο, οι συγκεκριμένοι διαβάζουν τα δεδομένα από τις γονιδιακές έρευνες με τρόπο τόσο αόριστο ώστε καταλαβαίνει ο καθένας ό,τι νομίζει. Αυτό, φυσικά, ισχύει και για την “άλλη” πλευρά: η αναφορά σε οποιαδήποτε δεδομένο γενετικής συνέχειας, παρερμηνεύεται ως κάποια απόδειξη “φυλετικής καθαρότητας”.

Στην πραγματικότητα, οι έρευνες που υπάρχουν μέχρι σήμερα επιβεβαιώνουν το αυτονόητο, ότι δηλαδή ο υφιστάμενος πληθυσμός είναι προϊόν προσμείξεων, με το πραγματικά αξιοσημείωτο εύρημα όμως ότι, παρ’ όλες τις προσμείξεις που γίνονται πάντα και σε όλες τις χώρες και περιοχές, οι σημερινοί Έλληνες εξακολουθούν να έχουν γενετικές ρίζες σε αρχαιότατους προγόνους στην Ελλάδα. Αυτό προκύπτει και από την έρευνα που δημοσιεύτηκε προσφάτως στο Nature (Lazaridis et al, 548, 214–218, 2017). Περιέργως το στοιχείο αυτό δεν αξιοποιείται από περισπούδαστες αναφορές σε ζητήματα εθνικής ασυνέχειας, ίσως διότι δεν γίνεται αντιληπτό.

Από τους Μυκηναίους

Η υπαρκτή γονιδιακή συγγένεια με τους αρχαίους προγόνους φτάνει μέχρι και τους Μυκηναίους, οι οποίοι βέβαια είναι κι αυτοί με τη σειρά τους σε έναν βαθμό μείγμα των προηγούμενων “γηγενών” και των νεότερων που έφεραν τις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Οι ίδιοι οι Μινωίτες, όπως είναι αναμενόμενο, δεν φέρουν το “βόρειο” στοιχείο των Μυκηναίων. Προφανώς οι προηγούμενοι πληθυσμοί, όπως οι Μινωίτες δεν εξαφανίστηκαν στην περιοχή μας τον καιρό τής καθόδου των Μυκηναίων, αλλά αναμείχθηκαν.

Η χρήση των εισαγωγικών, όταν μιλά κανείς για “γηγενείς” πληθυσμούς, είναι καμιά φορά απαραίτητη, για να υπενθυμίζει ότι η έννοια έχει νόημα μόνο σε ορισμένο χρονικό πλαίσιο. Οι Μινωίτες φαίνονται να σχετίζονται με σύγχρονούς τους, επίσης προ-Ινδοευρωπαϊκούς, πληθυσμούς στην περιοχή Καυκάσου/Ιράν, πράγμα που ενισχύει την άποψη τής καταγωγής τους από τα ανατολικά (όπως και των διαδόχων τους Ινδοευρωπαίων) και όχι από τα νότια, όπως κάποιοι υποστήριζαν.

Και, βεβαίως, όσο πηγαίνει κανείς πιο πίσω, στην προϊστορία και, τελικώς, την βιολογική εξέλιξη τού ανθρώπου και των άλλων ειδών, τόσο συναντά μετακινήσεις, κοινές ρίζες και καταγωγές, μέχρι που φτάνει σε κοινούς προγόνους για όλη τη ζωή στη Γη. Αυτή είναι, ασφαλώς, μια άλλη συζήτηση – αλλά η υπενθύμιση είναι απαραίτητη.

Από μια σκοπιά, όλοι οι λαοί είναι «υπό διαμόρφωση»: μετακινήσεις επιταχύνονται (ενίοτε και δια της βίας) ή επιβραδύνουν, η ενσωμάτωση νέων στοιχείων μπορεί να διαχέεται ή να οριοθετείται και να περιορίζεται, ενώ κάποιες αλλαγές μπορεί να γίνονται πολύ γρήγορα, οπότε αλλάζει εντελώς ο χαρακτήρας της περιοχής από πολιτισμική άποψη. Αλλά οι λαοί δεν εξαφανίζονται γονιδιακώς, εκτός κι αν λάβει χώρα πραγματική γενοκτονία.

Ο πυρήνας και οι συνέχειες

Το γεγονός ότι όλοι οι λαοί έχουν στοιχεία μείξεων και προσμείξεων, δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να έχουν έναν «πυρήνα». Αυτό είναι σαφές στην ελληνική περίπτωση. Στην Ελλάδα, υπάρχουν στοιχεία αρχαιότατα όπως φυσικά υπάρχουν και νεότερα, πχ σλαβικό και αλβανικό στοιχείο στην ηπειρωτική χώρα αλλά όχι στα νησιά, πολλών από τα οποία ο πληθυσμός είναι γενετικώς συγγενέστερος με τους νότιους Ιταλούς: από την Κύπρο ως την Σικελία υπάρχει μια συνέχεια, όπως άλλη πρόσφατη μελέτη έχει δείξει (Samo et al, Scientific Reports 7, 1984, 2017).

Οι δυο αυτές μελέτες που αναφέραμε δεν βρίσκονται σε σύγκρουση μεταξύ τους, διότι εξετάζουν διαφορετικά πράγματα και εστιάζουν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Η τελευταία, σχετίζεται περισσότερο με την (γλωσσολογική και γενετική) συζήτηση περί ινδοευρωπαϊκής εξάπλωσης μέσω τής στέππας ή μέσω τής Ανατολίας, και κάνει να μοιάζει πιθανό ότι και οι δύο θεωρίες ισχύουν, για διαφορετικούς πληθυσμούς.

Για να ανακεφαλαιώσουμε, δεν είναι όλα και παντού ένα απροσδιόριστο γενετικό μείγμα. Υπάρχουν πολλές προσμείξεις και συνδυασμοί, αλλά πρόκειται για εκβάσεις διαφορετικών συνδυασμών και αναλογιών: το μείγμα κάθε χώρας και περιοχής έχει τη δική του σύσταση που το ξεχωρίζει από άλλες.

Για τις “Οδύσσειες των εθνών”, οι επισημάνσεις μας εδώ σημαίνουν ότι κάποια έθνη όντως διατηρούν έναν πυρήνα χαρακτηριστικών, κάτι που ενδεχομένως μπορεί να συζητηθεί και σε σχέση με την επιβίωση τους στη διαχρονία. Σίγουρα, πάντως, δεν είναι δυνατό να αποτελέσει το γονιδιακό κεφάλαιο επιχείρημα για προσεγγίσεις που επιθυμούν να αναδείξουν την έλλειψη εθνικής συνέχειας, παρότι ορισμένες τέτοιες προσεγγίσεις επιχειρούν ενίοτε να βασιστούν μεταξύ άλλων και σε απλουστευτικές αναγνώσεις των γονιδιακών μελετών.

Τέλος, μια –αυτονόητη ίσως– επισήμανση είναι απαραίτητη. Καμία σχετική μελέτη δεν είναι δυνατό να χρησιμοποιηθεί για την υπεράσπιση ρατσιστικών απόψεων οι οποίες, εξ ορισμού, βασίζονται στην επικίνδυνη όσο και ατεκμηρίωτη φαντασίωση μιας υποτιθέμενης “φυλετικής καθαρότητας”.