Έχουμε τον πολυ-ήρωα που μας αξίζει!

Η καθημερινότητά μας περιλαμβάνει πλέον έναν εθισμό στους “ήρωες” που μας σερβίρονται από την αχανή δεξαμενή του διαδικτύου. Οι “ήρωες” αυτοί δρουν σε σκηνές που παλιότερα κυριαρχούνταν αποκλειστικά από τα αναλογικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, και ακόμα παλιότερα, από το σύστημα εξουσίας ή την κυρίαρχη θρησκεία. Τώρα, όλα αυτά έχουν ανακατευτεί σε μια χαοτική “σούπα” πληροφόρησης, όπου ο καθένας επιλέγει τη δική του πηγή αδρεναλίνης και συμβιβασμού – είτε ψηφιακή, είτε αναλογική.

Μιλάμε για καθημερινούς ήρωες-προϊόντα, αυτούς που δημιουργούμε, αγοράζουμε και καταναλώνουμε με μανία. Από θρησκείες και αθλητικές διοργανώσεις μέχρι πολιτικούς και influencers, η κοινωνία μας κατασκευάζει ήρωες προς ειδωλοποίηση και τους αντιπάλους τους με την ίδια ευκολία. Μέσα από αυτούς γεννιέται ένα ολόκληρο σύστημα πίστης και εξαγορασμένης αγάπης ή μίσους, που εκδηλώνεται κυρίως με κλικ, GIFs και επιπόλαια σχόλια υποστήριξης ή χλευασμού.

Το κοινό έχει την ανάγκη να προσκυνήσει έναν ήρωα ή να αποκηρύξει έναν εχθρό, δημιουργώντας μια πλασματική κοινωνική πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα που, παρόλο που είναι φτιαχτή, καταφέρνει να προσφέρει την ψευδαίσθηση της συνύπαρξης και του μοιράσματος της ευθύνης. Η αλήθεια, όμως, είναι απλή: αν δεν προσκυνήσεις, τότε θα πρέπει να πάρεις την ευθύνη. Και αυτό το φορτίο είναι βαρύ, δυσβάσταχτο για τους περισσότερους. Γι’ αυτό χρειάζεται κάτι για να αποσπάσει την προσοχή του λαού. Κάτι που να απαλύνει τον πόνο και να του δώσει συντροφιά. Κάτι σαν την πιπίλα για τα μωρά. Ένα καθησυχαστικό εργαλείο που κρατά το μυαλό και την ψυχή απασχολημένα, μακριά από την αλήθεια της προσωπικής ευθύνης.

Θρησκεία: Ο Ήρωας – Θεός

Ένα από τα πιο αρχαία και οργανωμένα franchise ήταν και παραμένει η θρησκεία. Για χιλιάδες χρόνια, οι κοινωνίες επένδυαν στη θεοποίηση μορφών και πραγμάτων, που έγιναν προϊόντα του εκάστοτε συστήματος εξουσίας. Και η εξουσία είναι γλυκιά—για θεούς και για ανθρώπους.

Είτε μιλάμε για αρχαίους θεούς με ανθρώπινες αδυναμίες και χαρακτήρες, είτε για αυστηρές, πατριαρχικές θεότητες, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: μια καλοστημένη μηχανή εξουσίας. Αυτή η μηχανή ανήκει σε ανθρώπινες οργανώσεις, όπως ναούς, εκκλησίες, μοναστήρια και θρησκευτικές “επιχειρήσεις”. Το κοινό, διψασμένο για απαντήσεις και ελπίδα, αγοράζει το προϊόν, ενώ το σύστημα εξουσίας απολαμβάνει τα κέρδη—οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά. Πολλές φορές, χωρίς ηθικούς ενδοιασμούς. Όταν το χρήμα γίνεται το μέσο εξασφάλισης, η ηθική συχνά μπαίνει σε δεύτερη μοίρα.

Εδώ ξεκινά το καθεστώς της υποχρεωτικής ηρωοποίησης: ο ήρωας γίνεται θεός, και οι θεοί δεν μπορούν ούτε πρέπει να αμφισβητούνται. Αν αμφισβητηθούν, το οικοδόμημα της θρησκείας ραγίζει και διασπάται. Οι αιρέσεις και τα υπο-τμήματα πολλαπλασιάζονται, και η κάθε πλευρά αλληλοκατηγορείται για παραβίαση της “αλήθειας”.

Παράλληλα, οι θεοί συνήθως δεν έχουν πολλές υποχρεώσεις απέναντι στους ανθρώπους. Οι άνθρωποι, όμως, έχουν πολλές υποχρεώσεις απέναντι στους θεούς και στη μελλοντική σωτηρία που υπόσχονται. Εδώ, το αντίτιμο για την “κατανάλωση” του ήρωα είναι η γήινη παρηγοριά, η ηθική αυτοϊκανοποίηση και η αποδοχή της ήττας απέναντι στη θνητή, προσωρινή ύπαρξη. Το κοινό αναζητά έναν ανελκυστήρα που θα το ανεβάσει στην κορυφή της ψευδαίσθησης, μακριά από το βάρος της ευθύνης και της πραγματικότητας.

Αθλητισμός: Ο Ήρωας της Γειτονιάς

Μια πιο “γήινη” μορφή λατρείας είναι αυτή που όλοι θαυμάζουν: ο αθλητισμός. Μέσα από την ηδονοβλεπτική παρακολούθηση της προσπάθειας άλλων, κατευνάζουμε το ενοχικό σύνδρομο της δικής μας απραξίας. Η καριέρα των αθλητών μετατρέπεται συχνά σε άλλοθι για την προσωπική αποτυχία. Αυτό είναι το θετικό σενάριο. Στο αρνητικό, ο αθλητισμός ανάγεται σε υποκατάστατο της σεξουαλικής πράξης ή ακόμα και σε έναν “νέο θεό” που αναζητάμε, αλλά ποτέ δεν βρήκαμε. Κάθε ομάδα, κάθε αθλητής, κάθε διοργάνωση έχει τον δικό της ήρωα, τον δικό της “θεό”. Από τον ποδοσφαιρικό σταρ που γίνεται αφίσα στα παιδικά δωμάτια μέχρι τις «επικές» στιγμές στους Ολυμπιακούς Αγώνες, το προϊόν είναι σαφές: συναίσθημα και θέαμα.

Αλλά πίσω από το θέαμα υπάρχει ένα ολόκληρο σύστημα. Από ατζέντηδες και διαφημιστικές εταιρείες μέχρι τα ΜΜΕ, όλοι συμμετέχουν και κερδίζουν από αυτή τη βιομηχανία ηρώων. Και ο ήρωας; Περνάει στην αιωνιότητα, τουλάχιστον μέχρι να έρθει ο επόμενος.

Πολιτική: Ο Ήρωας που Χρίστηκε Μόνος του

Και τώρα πάμε στο παράδοξο της πολιτικής. Εδώ δεν περιμένουμε από την κοινωνία να χρίσει ήρωες. Οι πολιτικοί αυτοανακηρύσσονται σωτήρες, προστάτες και, φυσικά, “οι μόνοι ικανοί”. Είναι αυτό που κάποιος θα μπορούσε να χαρακτηρίσει ως self-service ηρωοποίηση. Ή, αν προτιμάτε, μια σελφι που υπενθυμίζει πόσο διαολεμένα όμορφος είναι αυτός που κοιτά τον εαυτό του.
Είτε μιλάμε για προέδρους είτε για πρωθυπουργούς, η διαδικασία παραμένει η ίδια: μια καλοσχεδιασμένη εκστρατεία ηρωοποίησης. Από φωτογραφίες σε εργοτάξια και συμβολικούς χώρους, μέχρι ομιλίες γεμάτες υποσχέσεις, το αποτέλεσμα είναι πάντα το ίδιο. Ένα πανηγυράκι, συνήθως κακόγουστο, που αναγάγεται σε τελετή αυτοθαυμασμού του “ήρωα”.

Γι’ αυτό και όλοι αυτοί οι κουστουμαρισμένοι ήρωες χαιρετούν πριν και μετά την ομιλία. Ένα θέαμα προσεκτικά σχεδιασμένο για να πείσει το κοινό ότι είναι σοφή επιλογή να θαυμάζεις αυτούς που αυτοθαυμάζονται. Και το κοινό; Πείθεται, έστω και προσωρινά, γιατί η ανάγκη για έναν “ηγέτη” είναι πάντα υπαρκτή. Το αστείο και παράλογο, όμως, είναι ότι αυτοί οι ήρωες συνήθως απογοητεύουν. Πολλοί από αυτούς είναι για τα κλάματα – ούτε να τους λυπηθείς δεν μπορείς. Αυτό που μπορείς όμως είναι να τους φοβάσαι. Με την εξουσία αποκτούν δύναμη και τη δυνατότητα να προβαίνουν σε ακατάσχετες ανοησίες, μεγάλη επίδραση χωρίς να μπορείς να τους ελέγξεις.

Κι όμως, παρά όλα αυτά, η μηχανή παραγωγής εικόνας συνεχίζει ακούραστα να δημιουργεί και να προωθεί τη δική τους εκδοχή της “ηρωικής” πραγματικότητας. Το σύστημα είναι στημένο με τέτοιον τρόπο που οι ατήρητες υποσχέσεις δεν τιμωρούνται επί της ουσίας και παρόλο που υπάρχει τόσο υλικό για να θυμούνται όλοι, κατά κάποιο τρόπο οι περισσότεροι ξεχνάνε.

Έχουμε τους Ήρωες που μας Αξίζουν

Η αλήθεια είναι απλή, όσο και σκληρή: κάθε κοινωνία έχει τους ήρωες που της αξίζουν. Οι θρησκευτικοί ηγέτες, οι αθλητικοί σταρ, οι τραγουδιστές και οι πολιτικοί δεν είναι τίποτα περισσότερο από τον καθρέφτη της συλλογικής μας ανάγκης για σωτήρες.

Όσο οι κοινωνικές μας ανάγκες παραμένουν επιφανειακές και ανούσιες, τόσο και οι ήρωες που θα εμφανίζονται θα φέρουν τα ίδια χαρακτηριστικά. Όταν μια κοινωνία προτιμά φανταχτερά περιτυλίγματα και δίνει έμφαση στα χαμηλά της ένστικτα, οι ήρωές της θα αντικατοπτρίζουν αυτές ακριβώς τις επιλογές. Και όσο δεν αλλάζουμε τη νοοτροπία μας, θα συνεχίσουμε να τους καταναλώνουμε, όπως καταναλώνουμε τα προϊόντα στο ράφι ενός σούπερ μάρκετ: γρήγορα, χωρίς σκέψη και με το βλέμμα στραμμένο στο επόμενο “καινούργιο” που θα εμφανιστεί.

Θα πρέπει να σβήσουμε όλους τους ήρωες; Φυσικά και όχι. Κάθε κοινωνική πραγματικότητα έχει πραγματική ανάγκη από αληθινούς ήρωες. Ήρωες που δεν περιορίζονται σε επιφανειακά χαρακτηριστικά, αλλά έχουν τη δύναμη να εκφράζουν σε βάθος τα οράματα και τις ιδανικές αρχές μιας κοινωνίας.

Πρόκειται για ήρωες που μπορούν να προσανατολίσουν το κοινό, να τους εμπνεύσουν να γίνουν καλύτεροι και να προσπαθήσουν για να πετύχουν τους στόχους τους. Ήρωες που δεν παγιδεύονται αποκλειστικά στο εφήμερο, αλλά δημιουργούν γέφυρες προς ένα καλύτερο συλλογικό μέλλον. Ήρωες που θα μας κάνουν όλους καλύτερους επειδή το αξίζουμε. Το ζητούμενο δεν είναι να εξαφανίσουμε τους ήρωες, αλλά να απαιτούμε από αυτούς να είναι αντάξιοι των πραγματικών αξιών και των ονείρων που έχει ανάγκη μια κοινωνία.
Και αν δεν υπάρχουν τέτοιοι , τότε η ίδια κοινωνία θα τους γεννήσει απο τα σπλάχνα της.

Και μιας που μιλήσαμε για πολιτικούς ήρωες, ας κάνουμε μια στάση στον πρωθυπουργό. Κατάφερε το ακατόρθωτο: να συνδυάζει τα τρία στοιχεία της σύγχρονης ηρωοποίησης. Ως πολιτικός, αυτοανακηρύχθηκε σωτήρας που κρατάει τη μοίρα της χώρας στα χέρια του. Έσωσε τη χώρα όπως άλλωστε και όλοι οι πρωθυπουργοί. Ως αθληταράς, μας έδειξε τις ποδηλατικές του ικανότητες στις πιο δύσκολες στιγμές.

Εκεί που όλοι ήταν κλεισμένοι στα σπίτια τους, αυτός έκανε νέα ρεκόρ ποδηλασίας στα βουνά. Βγάζοντας μάλιστα και σέλφι με πιστούς θαυμαστές. Και, φυσικά, ως “Μωυσής”, κατάφερε να ανακηρυχθεί κάτι θεϊκό από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης τα οποία τον λιβανίζουν από το πρωί μέχρι το βράδυ.

Μήπως τελικά οι σύγχρονες κοινωνίες δεν έχουν απλά τους ήρωες που τους αξίζουν, αλλά εκείνους που τα κάνουν όλα και συμφέρουν;