Φανάρι, Βατικανό, και εκκλησιαστική ηγεμονία

Υπάρχει «οικουμενικός επίσκοπος», όπως ίσως υποδηλώνεται από τον τίτλο του Επισκόπου Κωνσταντινουπόλεως; Δικαιούται κάποιος επίσκοπος να έχει εξουσιαστικό «πρωτείο» επί όλων των επισκόπων της οικουμένης, όπως ισχυρίζεται το Βατικανό;

Ο πρώτος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως που αποκλήθηκε «Οικουμενικός Πατριάρχης» ήταν ο Ιωάννης ο Νηστευτής, ο οποίος ήταν ένα εξαιρετικά πράο και ευγενικό εκκλησιαστικό πρόσωπο. Ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας Μαυρίκιος απένειμε αυτόν τον τίτλο στον Ιωάννη τον Νηστευτή το 588 μ.Χ. Γενικώς, οι Βυζαντινοί αγαπούσαν τους εντυπωσιακούς τίτλους.

Έτσι, όσο μεγαλύτερος και εντυπωσιακότερος ήταν ο τίτλος κάποιου, τόσο ευτυχέστερο ήταν εκείνο το πρόσωπο. Για παράδειγμα, στο Βυζάντιο, σταδιακώς, ο τίτλος «Σεβαστός» έγινε «Ισοσεβαστός», «Πρωτοσεβαστός», και, τελικώς, «Πανυπερσεβαστός».

Ποιος είναι “οικουμενικός” πατριάρχης;

Στον έκτο αιώνα μ.Χ., η Κωνσταντινούπολη ήταν, πράγματι, η «οικουμενική πόλη», υπό την έννοια ότι ήταν το θρησκευτικό, πολιτικό, πολιτιστικό, οικονομικό, και νομοθετικό κέντρο της «οικουμένης», δηλαδή, ολόκληρης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο τίτλος «οικουμενικός» δεν χρησιμοποιούνταν μόνο από τους Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως. Υπήρχε επίσης, για παράδειγμα, ένας «Οικουμενικός Βιβλιοθηκάριος» στην Κωνσταντινούπολη.

Συνεπώς, εφόσον ο όρος «οικουμένη» αναφερόταν στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ο όρος «οικουμενικός» σήμαινε «αυτοκρατορικός». Σε αυτό το πλαίσιο, ο «Οικουμενικός Βιβλιοθηκάριος» ήταν ο επικεφαλής βιβλιοθηκάριος της Αυτοκρατορικής Πόλης, και δεν είχε εξουσία επί των άλλων βιβλιοθηκαρίων της αυτοκρατορίας. Παρομοίως, ο «Οικουμενικός Πατριάρχης» ήταν ο επίσκοπος της Αυτοκρατορικής Πόλης, και όχι ο αρχηγός της παγκόσμιας Ορθοδοξίας. Επιπλέον, ο όρος «Οικουμενική Σύνοδος» αναφέρεται σε μια σύνοδο επισκόπων από ολόκληρη την «οικουμένη», δηλαδή, από ολόκληρη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Ωστόσο, ο καινούργιος τίτλος του Ιωάννη του Νηστευτή, «Οικουμενικός Πατριάρχης», που σήμαινε Πατριάρχης (δηλαδή Επίσκοπος) της Αυτοκρατορικής Πόλης, μεταφράστηκε στα λατινικά ως «Πατριάρχης της Οικουμένης». Συνεπώς, θορυβημένος από τη σκέψη ότι ένας επίσκοπος διεκδικούσε για τον εαυτό του εξουσία επί όλων των άλλων επισκόπων, ο τότε Πάπας Ρώμης, ο Γρηγόριος ο Μέγας, έγραψε προς τον Ιωάννη τον Νηστευτή, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, τα εξής: «Σε παρακαλώ, γι’ αυτό, αναλογίσου ότι με την τολμηρή αξίωσή σου, η ειρήνη της καθόλου Εκκλησίας διαταράσσεται, και ότι βρίσκεσαι σε εχθρότητα προς τη χάρη που δόθηκε σε όλους σε κοινωνία»· και συνέχισε ως εξής: «Τι θα πεις στον Χριστό, ο οποίος είναι ο επικεφαλής της οικουμενικής Εκκλησίας…εσύ ο οποίος, με τον τίτλο σου ‘οικουμενικός’, θα οδηγούσες όλα τα μέλη του να υποταχθούν σε εσένα;».

Τέλος, στην ίδια επιστολή, ο Πάπας Γρηγόριος έθεσε στον Πατριάρχη Ιωάννη το ακόλουθο ερώτημα αναφορικά με την αξίωση του τίτλου «Οικουμενικός Πατριάρχης»: «Ποιον, σε παρακαλώ πες μου, ποιον μιμείσαι με αυτόν τον διεστραμμένο τίτλο αν όχι εκείνον [τον Εωσφόρο] που, υποτιμώντας τις λεγεώνες των αγγέλων, των συντρόφων του, προσπάθησε να ανέβει στην κορυφή;» Επιπροσθέτως, ο Πάπας Γρηγόριος, όχι μόνο δεν διεκδίκησε για τον εαυτό του τον προνομιακό τίτλο του «οικουμενικού επισκόπου», αλλά επισήμανε ότι η Επισκοπή Ρώμης είχε αρνηθεί παρόμοιο τίτλο και παρόμοια τιμή (βλ. George A. Klingman, Church History for Busy People, Cincinnati: Christian Leader Corporation, 1928).

Εκκλησιολογική παρέκκλιση

Λέξη προς λέξη, σαν ένα μπαράζ πυροβολικού, η προαναφερθείσα επιστολή του Πάπα Γρηγορίου προς τους ορθόδοξους επισκόπους της εποχής του (στους οποίους ανήκε και ο ίδιος, αφού δεν είχε επισυμβεί ακόμα το Μεγάλο Σχίσμα) βάλλει με ακρίβεια τόσο εναντίον όλων εκείνων των μεταγενέστερων παπών Ρώμης που (ιδιαιτέρως μετά το Σχίσμα των Εκκλησιών) διεκδικούν πρωτείο επί όλων των άλλων επισκόπων της οικουμενικής Εκκλησίας του Χριστού όσο και εναντίον εκείνων των μελών των Ανατολικών Εκκλησιών που νομίζουν ότι ο Πατριάρχης (δηλαδή Επίσκοπος) Κωνσταντινουπόλεως είναι ο αρχηγός της παγκόσμιας Ορθοδοξίας.

Στο βιβλίο του με τίτλο «Ο Παπισμός», ο Abbé Guettée αναφέρεται στην προαναφερθείσα διένεξη μεταξύ του Πάπα Γρηγορίου του Μεγάλου και του Πατριάρχη Ιωάννη του Νηστευτή καθώς και σε πολλά άλλα παρόμοια περιστατικά που καταδεικνύουν και αποσαφηνίζουν την εκκλησιολογική παρέκκλιση του σύγχρονου Βατικανού και του σύγχρονου Φαναρίου από το αρχαίο εκκλησιαστικό ήθος.

Η διένεξη μεταξύ του Πάπα Γρηγορίου του Μεγάλου και του Πατριάρχη Ιωάννη του Νηστευτή αναφορικώς με τον τίτλο «Οικουμενικός Πατριάρχης», ο οποίος χρησιμοποιήθηκε από τον τελευταίο, οφειλόταν σε μια εσφαλμένη μετάφραση του όρου «οικουμενικός», αλλά έδωσε την ευκαιρία σε εκείνους τους δύο επισκόπους, τον Πάπα Γρηγόριο και τον Πατριάρχη Ιωάννη, να αποσαφηνίσουν και να συμφωνήσουν, τελικώς, ότι η Εκκλησία δεν έχει «οικουμενικό επίσκοπο» (υπό την έννοια του «καθολικού» αρχηγού), άλλον εκτός από τον ίδιο τον Ιησού Χριστό. Έτσι – κατόπιν αυτής της διευκρίνισης και της τελικής συμφωνίας μεταξύ του Πάπα Γρηγορίου και του Πατριάρχη Ιωάννη – η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά και τον Πάπα Γρηγόριο τον Μέγα και τον Πατριάρχη Ιωάννη τον Νηστευτή ως αγίους.

Το Βατικανό καθιερώνει το παπικό πρωτείο

Από την άλλη πλευρά, το 1870, στην Πρώτη Σύνοδο του Βατικανού, οι υποστηρικτές του παπικού πρωτείου επί της καθόλου Εκκλησίας (ultramontanism) νίκησαν τους υποστηρικτές της αρχής της συνοδικότητας (conciliarism), διακηρύσσοντας το παπικό αλάθητο και το παπικό πρωτείο, δηλαδή ο Πάπας ανακηρύχθηκε επισήμως «οικουμενικός επίσκοπος». Επιπλέον, ιδιαιτέρως από τις αρχές του εικοστού αιώνα και μετά, καλλιεργείται μια τάση μεταξύ Ανατολικών Ορθόδοξων χριστιανών να θεωρείται ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως σαν ο αρχηγός της παγκόσμιας Ορθοδοξίας, και, μάλιστα, διάφοροι κύκλοι, σε Ανατολή και Δύση, πιστεύουν ότι ο Πάπας Ρώμης στο Βατικανό και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως θα έπρεπε να είναι, στο πλαίσιο των Εκκλησιών, κάτι ανάλογο με τον Ύπατο και τον Ανθύπατο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αντιστοίχως. 

Ωστόσο, η παραδοσιακή ορθόδοξη εκκλησιολογία, τιμώντας τους προαναφερθέντες δύο επισκόπους, τον Πάπα Γρηγόριο και τον Πατριάρχη Ιωάννη, ως αγίους, απορρίπτει κάθε εξουσιαστική αντίληψη περί «επισκόπου της οικουμένης». Από αυτή τη σκοπιά, ο όρος «καθολικότητα» δεν αναφέρεται ούτε στο μέγεθος της διοικητικής δικαιοδοσίας ενός επισκόπου, ούτε στον δεσμό των χριστιανών με κάποια συγκεκριμένη επισκοπική Έδρα, αλλά σε ένα ιδεώδες ανθρωπολογικής υπέρβασης – συγκεκριμένα, στο ιδεώδες της τελειοποίησης του ανθρώπου μέσω της πρόσβασης στον καθολικό Λόγο, αρχέτυπος του οποίο είναι ο Χριστός. Ο Χριστός είναι το αρχέτυπο του τελειοποιημένου ανθρώπινου όντος, καθώς γράφει ο Γρηγόριος ο Θεολόγος (Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως στον 4ο αιώνα μ.Χ.) στον πρώτο λόγο του «Εις το Άγιον Πάσχα και εις την Βραδύτητα»: «συνδοξάζομαι [με τον Χριστό]…ας τιμήσουμε το αρχέτυπό μας».