Fitness: Ιδεολογική υστερία και φαρμακευτική βιομηχανία

Ένα χαρακτηριστικό στοιχείο της συζήτησης για το μέλλον του κόσμου, με αφορμή την 4η βιομηχανική επανάσταση, είναι ο κίνδυνος ενός ψηφιακού ολοκληρωτισμού. Η εμφάνιση της πανδημίας ενίσχυσε την δυστοπική αυτή προοπτική. Ο κίνδυνος, η διαχείριση του κορονοϊού να ανοίξει το δρόμο προς μια “υγειονομική δικτατορία”, αποτελεί ένα από τα φλέγοντα ζητήματα της σχετικής συζήτησης.

Ωστόσο, η σύνδεση της υγείας με τον ολοκληρωτισμό δεν εμφανίστηκε για πρώτη φορά με αφορμή την διαχείριση της πανδημίας από το κράτος. Ήδη, κυρίως πριν από μια δεκαετία, άρχισαν να διατυπώνονται εμφαντικά φόβοι για διολίσθηση προς μια “υγειονομική δικτατορία” (βλέπε ενδεικτικά Peter Nawroth, “Die Gesundheitsdiktatur”, 2016). Πρόκειται για την περίπτωση σύνδεσης του κρίσιμου ζητήματος της υγείας με μια άλλη μορφή κινδύνου ολοκληρωτισμού, όχι μέσω της κρατικής επιβολής, αλλά μέσω υποβολής, δηλαδή ιδεολογικής χειραγώγησης της συνείδησης των πολιτών από ισχυρά οικονομικά και επιχειρηματικά συμφέροντα.

Θεωρητικό υπόβαθρο της σχετικής προβληματικής, η οποία εξακολουθεί, με ιδιαίτερη μάλιστα ένταση, να απασχολεί την επικαιρότητα, υπήρξε η διεύρυνση της παραδοσιακής έννοιας της υγείας, προσδίδοντάς της ποιοτικό περιεχόμενο, συνδέοντάς την δηλαδή με την ευεξία και την ευζωία. Την διεύρυνση αυτή έχει αποδεχθεί ήδη ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας. Σύμφωνα με τον σχετικό ορισμό, υγεία δεν είναι απλώς η απουσία ασθένειας ή αναπηρίας, αλλά πολύ περισσότερο μια κατάσταση πλήρους σωματικής, πνευματικής και κοινωνικής ευεξίας.

Πρόκειται για ένα ορισμό που προσθέτει στην υγεία ποιοτικά χαρακτηριστικά. Το κρίσιμο ζήτημα που γεννά αυτή η εννοιολογική αναβάθμιση είναι, αν και κατά πόσο το κράτος, στο πλαίσιο υλοποίησης της κοινωνικής διάστασης του δικαιώματος υγείας, μπορεί –ή πολύ περισσότερο οφείλει– να επεκτείνει την προστασία του, όχι μόνο θέτοντας το γενικότερο πλαίσιο πραγμάτωσης μιας “ποιοτικής υγείας”, αλλά πολύ περισσότερο, καθορίζοντας δεσμευτικά με επιταγές και απαγορεύσεις τα συγκεκριμένα εννοιολογικά της στοιχεία.

Η υστερία του Fitness

Η σύγκρουση μιας τέτοιας επέκτασης του κρατικού πατερναλιστικού παρεμβατισμού με το θεμελιακό δικαίωμα του πολίτη να επιλέγει ελεύθερα και αυτόνομα την οργάνωση της ζωής του, είτε με τρόπο που προάγει την υγεία του (κατανάλωση μόνο βιολογικών προϊόντων, τακτική άθληση κλπ) είτε με τρόπο που την υπονομεύει (κάπνισμα, κακή διατροφή κλπ), είναι αναπόφευκτη. Ο δε κίνδυνος διολίσθησης σε μια μορφή κρατικού ολοκληρωτισμού είναι προφανής.

Βεβαίως, εάν βασικά εξαιρέσουμε την απαγόρευση του καπνίσματος για την προστασία των μη καπνιστών, που δεν φαίνεται να προκαλεί ιδιαίτερες αντιρρήσεις, το κράτος επί του παρόντος δεν εμφανίζει τάσεις ολοκληρωτικών παρεμβάσεων, προφανώς και λόγω του μεγάλου κόστους που θα δημιουργούσε μια τέτοια διεύρυνση των υποχρεώσεών του έναντι των πολιτών.

Έτσι, οι ανησυχίες για την αυξανόμενη τάση προς έναν νέου τύπου ολοκληρωτισμό οφείλονται σε παρεμβάσεις προερχόμενες όχι από το κράτος και παρεμβάσεις στηριζόμενες όχι στην επιβολή, αλλά προκαλούμενες μέσω υποβολής, δηλαδή της διαμόρφωσης και τελικά χειραγώγησης της καταναλωτικής συνείδησης και προετοιμασίας για την αποδοτική ένταξή της στη λογική της αγοράς.

Έτσι την τελευταία κυρίως δεκαετία βρίσκεται σε άνθηση μια, εδραιωθείσα ήδη στις ΗΠΑ από τη δεκαετία του 1970, αγορά υγείας, χαρακτηριζόμενη από την προσφορά προϊόντων ή υπηρεσιών που στοχεύουν να υπηρετήσουν έναν τρόπο ζωής, με κυρίαρχα τα ποιοτικά στοιχεία της ευζωίας και της ευεξίας. Στο πλαίσιο αυτό ιδιαίτερο ρόλο διαδραματίζουν καταναλωτικές και οργανωτικές της ζωής επιλογές, οι οποίες είτε εγκαταλείπουν βλαπτικές για την υγεία συνήθειες (π.χ. κάπνισμα), είτε υιοθετούν πρακτικές προαγωγικές της υγείας (π.χ. άθληση).

Στο επίκεντρο των επιλογών αυτών βρίσκεται η –συχνά αναπτυσσόμενη με τάσεις φρενίτιδας ή υστερίας– καταναλωτική στροφή προς την υγιεινή διατροφή, τα βιολογικά προϊόντα, την χορτοφαγία, τις βιταμίνες και τα συναφή παρασκευάσματα, όπως τα προβιοτικά και τα συμπληρώματα διατροφής. Η μόδα του Fitness και του Wellness βρίσκεται σε διαδικασία απογείωσης!

Παθητικός καταναλωτής

Ο υγιεινός τρόπος ζωής είναι βεβαίως ευπρόσδεκτος. Είναι ευπρόσδεκτος, όμως, εφόσον γίνεται lege artis, κινείται εντός των ορίων που η φύση του ανθρώπου και οι πραγματικές ψυχοσωματικές, πνευματικές και κοσμητικές ανάγκες επιβάλλουν και δεν εγκλωβίζεται σε μια ιδεοληπτική δυναμική που πολλά υπόσχεται και λίγα πραγματοποιεί. Πολλώ δε μάλλον, όταν σε περιόδους οικονομικής και εργασιακής κρίσης η μόδα αυτή θα μπορούσε να επηρεάσει και άτομα, που δύσκολα ικανοποιούν τις βασικές βιοτικές τους ανάγκες, οδηγώντας τα στην υιοθέτηση αυτών των καταναλωτικών προτύπων, διακινδυνεύοντας την ουσία της υγείας τους.

Άλλωστε, δεν πρέπει να διαλάθει της προσοχής ότι πίσω από αυτόν τον τρόπο ζωής (το περιβόητο life style) που έχει αναχθεί σε ιδεολογία και σε πολιτισμική και κοινωνική αξία, βρίσκονται τεράστια οικονομικά συμφέροντα, ιδίως φαρμακευτικών πολυεθνικών επιχειρήσεων. Η εκρηκτικά αναπτυσσόμενη βιομηχανία της υγείας, με βασικό όχημα την βιοτεχνολογία, συνιστά ένα νέο σχετικά και καινοτόμο βιομηχανικό κλάδο, που βρίσκεται σε διαρκή ανοδική πορεία.

Με τη βοήθεια δε της διαφήμισης και της κοινωνικής μηχανικής ο πολίτης, έχοντας τη ψευδαίσθηση του ελευθέρως αποφασίζοντος για την υγεία και το σώμα του, μετατρέπεται σε άκριτο και παθητικό καταναλωτή. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αποδέχεται την μεγαλοποίηση της όποιας θετικής συμβολής στην υγεία των πολυποίκιλων παρασκευασμάτων και συμπληρωμάτων διατροφής, υποθάλποντας συχνά την ψευδαίσθηση για τις “θαυματουργές τους ιδιότητες”, ιδίως αναφορικά με την ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος.

Είναι τέτοια η δύναμη της “παραπειθούς” και μέσω αυτής διαμορφωνόμενης “ψευδούς συνείδησης”, που ωθεί τον καταναλωτή των σχετικών παρασκευασμάτων ή προϊόντων να δέχεται αναντιρρήτως, αν όχι ασμένως, την ψηφιακή καταγραφή και παρακολούθηση της πορείας του προγράμματος ευζωίας και ευεξίας που ακολουθεί, μέσω της μέτρησης π.χ. της αρτηριακής πίεσης, της θερμοκρασίας του σώματος, των καρδιακών παλμών, κλπ. Η καταγραφή αυτή γίνεται, είτε μέσω φορητών ψηφιακών μηχανισμών, των περίφημων wearables, υπό τη μορφή βραχιολιών ή ωρολογίων, είτε και μέσω εθελούσιας εμφύτευσης υποδόριων μικροτσίπ (σύστημα RFID).

Από την άλλη πλευρά, η εμπορευματοποίηση της ευζωίας και της ευεξίας συμβάλλει σημαντικά σε ιδεολογικό επίπεδο στην αποδοχή των όποιων –χάριν προστασίας της υγείας– λαμβανομένων περιοριστικών μέτρων. Έτσι η κοινή γνώμη εμφανίζει μια αυξημένη ετοιμότητα αποδοχής των επίμαχων επεμβάσεων, ή πάντως μια μειωμένη ικανότητα ή βούληση αμφισβήτησης ή και εναντίωσης σ’ αυτές, ακόμη και αν αφορούν το ίδιο το ανθρώπινο σώμα.

Η υγεία ως εμπόρευμα

Εξάλλου, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται η άρρηκτη σχέση του Fitness με τις πλέον σύγχρονες και μεταμοντέρνες τεχνικές βιοπολιτικής, σε συνθήκες νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού και οικονομικοκοινωνικού δαρβινισμού. Είναι συνεπώς εύλογη η επιδίωξή του –πέραν της δημιουργίας παθιασμένων και άβουλων καταναλωτών– να διαπλάθει άτομα αποδοτικά και πειθήνια στους κανόνες της αγοράς. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι μόνο το 2018 δαπανήθηκαν στην Γερμανία για προϊόντα Fitness 5,7 δισ. ευρώ (βλ. σχετικά “Martschukat, Das Zeitalter der Fitness”, 2019).

Η ασκηθείσα κριτική στο –κατασκευασμένο και χειραγωγούμενο από την βιομηχανία της υγείας– φαινόμενο του Fitness που έχει μετατρέψει την ευζωία και την ευεξία σε ιδιαιτέρως επικερδές προϊόν και περίτεχνο μέσο βιοπολιτικής, δεν σημαίνει βεβαίως υποβάθμιση ή, πολύ περισσότερο, απαξίωση του υγιεινού τρόπου ζωής. Αντιθέτως, η ποιοτική αναβάθμιση του συστήματος προστασίας της υγείας, σύμφωνα και με τον ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, αποτελεί σημαντική κοινωνική και πολιτισμική πρόοδο.

Ωστόσο, η υγεία ως μη νόσηση και μη αναπηρία, πολλώ μάλλον ως ποιοτικά αναβαθμισμένο μέγεθος, δεν μπορεί να είναι αντικείμενο εμπορευματοποίησης, κερδοσκοπίας και εργαλειοποίησης, υποταγμένης στα κελεύσματα της αγοράς. Ούτε βεβαίως επιτρέπεται να καταστεί αντικείμενο ενός κρατικού πατερναλιστικού καταναγκασμού. Ο πολίτης πρέπει ο ίδιος, συνειδητοποιώντας τη σημασία της υγείας και του ευ ζην, να έχει την δυνατότητα ελεύθερης επιλογής του τρόπου οργάνωσης και πραγμάτωσής τους. Βεβαίως αυτό δύσκολα συμβιβάζεται, αν δεν είναι ασυμβίβαστο, με ένα κοινωνικό και οικονομικό σύστημα, όπου αποτελεί μέτρο όλων των πραγμάτων το κέρδος και όχι ο άνθρωπος.