Φονταμενταλισμός: Η βία της θρησκείας

«Πίστη είναι κάτι για το οποίο θα πέθαινες, δόγμα είναι κάτι για το οποίο θα σκότωνες. Αυτό κάνει όλη τη διαφορά» (Tony Benn, Βρετανός πολιτικός).

Οι επιθέσεις των ισλαμιστών «μαχητών» κατά των ΗΠΑ στις 11 Σεπτεμβρίου 2001 και τα τελευταία τρομοκρατικά γεγονότα στη Σρι Λάνκα ήταν ικανά να επιβεβαιώσουν ή και να συμπληρώσουν τη θέση του Tony Benn, στο βαθμό που υπάρχουν κάποιοι που συνδυάζοντας την πίστη και το δόγμα μπορούν ταυτόχρονα να σκοτωθούν σκοτώνοντας ταυτόχρονα.

Πολλές ερμηνείες δόθηκαν για το γεγονός αυτό – ψυχολογικές, κοινωνικές, πολιτικές – για να αιτιολογηθεί το φαινόμενο του θρησκευτικού φανατισμού σε όλες του τις αποχρώσεις και ακραίες εκδηλώσεις του. Καμία, όμως, δεν μπόρεσε να ανιχνεύσει τα εσώτερα δώματα αυτών των ανθρώπων που πεθαίνουν σκοτώνοντας αθώους ανθρώπους. Έτσι η απορία αιωρείται και κυριαρχεί:

«Πώς γίνεται, οι ζωές άγνωστων, αμέτοχων και αθώων ανθρώπων να προγράφονται και να αφαιρούνται ως «διαπιστευτήρια» δυναμισμού μιας οργανωμένης ομάδας (άρα εξουσίας) προς μιαν άλλη ομάδα, πιο οργανωμένη και πιο ισχυρή… Ποια δύναμη αλλόκοτη – μείγμα της απελπισίας και του μίσους – είναι εκείνη που παραλύει τη σκέψη, μεταβάλλει το νου από χαρισματικό κριτή και επιλογέα σε χαριστικό εντολέα που οπλίζει και πυροδοτεί «στα τυφλά» με τη βεβαιότητα ότι υπηρετεί «υψηλούς σκοπούς», προασπίζεται τη «μία και μοναδική αλήθεια» και, άρα, αισθάνεται δικαιωμένος για την πράξη του…» (Πέτρος Μανταίος, από δημοσίευμα σε εφημερίδα).

Οι ανθρωποθυσίες

Η ιστορία έχει να δώσει πολλά παραδείγματα θρησκευτικής βαρβαρότητας (Χριστιανικής και Ισλαμικής), όπως: Οι διωγμοί των Χριστιανών στη Ρωμαϊκή εποχή, οι θρησκευτικοί πόλεμοι του Μεσαίωνα, οι διωγμοί των βυζαντινών αυτοκρατόρων εναντίον των αιρετικών, η διαμάχη εικονοκλαστών και εικονολατρών, οι Σταυροφορίες, η Ιερά Εξέταση των Καθολικών, η νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου, οι συγκρούσεις Εβραίων και μουσουλμάνων και πολλά άλλα…

Τα γεγονότα αυτά είναι ενδεικτικά για να συνειδητοποιηθεί πως διαχρονικά όλες οι μεγάλες θρησκείες οδήγησαν την ανθρωπότητα σε ανθρωποθυσίες και ομαδικές σφαγές στο όνομα του Θεού. Όπως οι επαναστάσεις δεν είναι αναίμακτες έτσι και οι θρησκείες είναι γεμάτες από μίσος προς τους «άπιστους» και τους οπαδούς των άλλων θρησκειών. Κύρια αιτία όλων των θρησκευτικών αιματοχυσιών ο θρησκευτικός φανατισμός, ο γνωστός και ως φονταμενταλισμός.

Η έννοια

Ο όρος έλκει την καταγωγή του από το λατινικό Fundamentum = θεμέλιο, από όπου και το γαλλικό Funtamentalisme = θεμελιώδης ή το αγγλικό Funtamentalism. Στα ελληνικά ο όρος αποδίδεται ως «θεμελιωτισμός» ή «θεμελιοκρατία».

«Φονταμενταλισμός σημαίνει την απόλυτη και κατά γράμμα προσήλωση στα θεμελιώδη δόγματα μιας θρησκείας, όπως αυτά ορίζονται στα ιερά κείμενα. Οι φονταμενταλιστές πιστεύουν ότι οι λέξεις του ιερού βιβλίου της θρησκείας τους αντιπροσωπεύουν την απόλυτη αλήθεια και ότι αυτές πρέπει να ερμηνεύονται κυριολεκτικά. Γενικότερα η λέξη «Φονταμενταλιστής» χρησιμοποιείται για να δηλώσει αυτόν που είναι συντηρητικός και αδιάλλακτος σε θέματα πίστης και ιδεολογίας» (Alex Woolf «Φονταμενταλισμός»).

Για τους φονταμενταλιστές η πίστη στα ιερά κείμενα αναγορεύεται σε ηθικό κριτήριο των πράξεών τους. Τα ιερά κείμενα μπορεί να είναι η Χριστιανική Βίβλος, το Μουσουλμανικό Κοράνιο ή η Ιουδαϊκή Τορά. Γι’ αυτούς τα ιερά κείμενα είναι θεόπνευστα και θεόσταλτα, αλάθητα και τέλεια. Ο Φονταμενταλιστής αδυνατεί να συνειδητοποιήσει και να αποδεχτεί ότι τα ιερά κείμενα (Βίβλος, Ευαγγέλιο, Κοράνι…) υπόκεινται σε πολλαπλές αναγνώσεις και ερμηνείες και είναι κατά βάση κείμενα παραβολικά με έντονους συμβολισμούς.

«Ο όρος φονταμενταλισμός δημιουργήθηκε το 1920 από τον Αμερικανό δημοσιογράφο και ιεροκήρυκα Κέρτις Λη Λόουζ για να περιγράψει το κίνημα εναντίον του μοντερνισμού που είχε αναπτυχθεί στους κόλπους του αμερικανικού προτεσταντισμού από τα τέλη του 19ου αιώνα. Εμπνεύστηκε τον όρο από τον τίτλο «Funtamentals of the Faith (Τα θεμέλια της πίστης), σειράς δώδεκα φυλλαδίων που εξέδωσε ομάδα ηγετικών προσωπικοτήτων του προτεσταντισμού, από το 1910 ως το 1915. Αυτά τα φυλλάδια διακήρυτταν ότι υπάρχουν θεμελιώδη δόγματα της Εκκλησίας, στα οποία όφειλαν να πιστεύουν όλοι οι Χριστιανοί….» (Alex Woolf «Φονταμενταλισμός»).

Τα γνωρίσματα

Ο φονταμενταλισμός συνιστά ένα είδος θρησκευτικού αρχεγονισμού (religious Fundamentalism) και χαρακτηρίζεται από τα στοιχεία της θρησκοληψίας, του πουριτανισμού, του συντηρητισμού, της μισαλλοδοξίας, του προσηλυτισμού και της απόρριψης κάθε στοιχείου που αποκλίνει από τα θεμελιώδη δόγματα της θρησκείας, όπως αυτά καταγράφονται στα ιερά κείμενα. Η επιστροφή στην παράδοση και η εμμονή στα θρησκευτικά βιώματα του παρελθόντος αντίκεινται σε κάθε είδους νεωτερισμούς και αλλαγές. Γι’ αυτό ο φονταμενταλισμός διάκειται εχθρικά στη νεωτερικότητα και την παγκοσμιοποίηση.

Οι φονταμενταλιστές επικρίνουν κάθε στοιχείο που διαφοροποιείται από την καθαρότητα του παρελθόντος, που θεωρείται ιδανική εποχή, «χρυσή εποχή» (οι πρώτοι αιώνες του χριστιανισμού/ο 7ος αιώνας για τους μουσουλμάνους, όταν ο προφήτης έζησε στην Αραβία). Ιδιαίτερα οι φονταμενταλιστές κατακρίνουν και θεωρούν εκφυλιστικά φαινόμενα την ισότητα των δύο φύλων, την ομοφυλοφιλία, τις αμβλώσεις και ιδιαίτερα κάθε στοιχείο εκκοσμίκευσης της κοινωνίας (χειραφέτηση της κοινωνίας από τη θρησκευτική εξουσία).
Η εξιδανίκευση του παρελθόντος και η εμμονή προσκόλληση στα δόγματα – αλήθειες των ιερών κειμένων καθιστά τους φονταμενταλιστές εχθρούς της προόδου και της επιστήμης. Οι θεωρίες του Δαρβίνου γνώρισαν διώξεις και οι υπερασπιστές του εκδιώχθηκαν από τα Πανεπιστήμια.

«Τα ιδανικά σας, είτε εθνικά είτε θρησκευτικά, είναι αυτοπροβολές σας, και το ν’ ακολουθείτε τέτοιες προβολές είναι προφανώς ικανοποίηση του «Εγώ» κι επομένως εγκλωβισμός του νου σε μια πίστη, σε ένα ιδανικό, που δεν είναι κάτι πραγματικό» (Κρισναμούρτι). Ο φονταμενταλισμός συνήθως συνοδεύεται από ανολοκλήρωτα όνειρα, απωθημένους και υπόρρητους εθνικισμούς και εθνοφυλετισμούς.
Φανατισμός και Φονταμενταλισμός

Αν ο φονταμενταλισμός είχε σημείο αναφοράς το εσωτερικό των θρησκειών, δεν θα αποτελούσε κίνδυνο για την κοινωνία. Όταν, όμως, η εκδήλωσή του συνοδεύεται από τρομοκρατικές πράξεις, τότε εμπνέει ανησυχία και μας οδηγεί σε ανίχνευση των βαθύτερων αιτιών που τον πυροδοτούν, τόσο ως ατομική ενέργεια όσο και ως συλλογική πράξη.
Στο βαθμό που φονταμενταλισμός συνιστά μια από τις πιο ακραίες εκδηλώσεις του φανατισμού (δεν ταυτίζονται υποχρεωτικά εννοιολογικά οι δυο όροι, αν και ο φανατισμός παραπέμπει σε κάτι το ιερό – θρησκευτικό, Fanum-i), είμαστε υποχρεωμένοι μεθοδολογικά να συνεξετάσουμε τα δυο φαινόμενα ως προς την αιτιολόγησή τους.

Ο φονταμενταλισμός, ο φανατισμός και ο δογματισμός συνιστούν τους βασικούς όρους ενός τριωνύμου όπου ο διάλογος, ο ορθολογισμός και η ανεκτικότητα απουσιάζουν παντελώς. Αντίθετα κυριαρχούν οι απόλυτες αλήθειες που τροφοδοτούν το μίσος, την εχθρότητα προς τους διαφορετικούς και τη σύγκρουση που όχι σπάνια εκδηλώνεται με την αφαίρεση ζωής των «άλλων».

«Ο φανατικός δεν έχει ερωτήσεις, ξέρει όλες τις απαντήσεις. Ο περίεργος, που ξέρει πως στον κόσμο υπάρχουν περισσότερες ερωτήσεις από απαντήσεις, δεν μπορεί να είναι φανατικός» (Άμος Οζ). Τα ερωτήματα, οι αμφιβολίες και η κριτική επεξεργασία των «ιερών αληθειών» απουσιάζουν, αφού ο φονταμενταλιστής αισθάνεται ασφαλής και δυνατός όταν διακονεί τις θεμελιώδεις αρχές της θρησκείας του. Γι’ αυτόν η πραγμάτωση του «δικαίου» των «ιερών αληθειών» δικαιολογεί ακόμη και την αφαίρεση ανθρώπινων ζωών.

Για τους ειδικούς ο φονταμενταλισμός εδράζεται στον «τραυματισμένο» πνευματικό και ψυχικό κόσμο του ατόμου και ιδιαίτερα του πιστού. Άτομα με θρυμματισμένο εσωτερικό κόσμο καθίστανται τυφλά όργανα της ανασφάλειας και της ασημαντότητάς τους. Τέτοια άτομα αναζητούν ένα σημείο αναφοράς για να νιώσουν δυνατοί και εκτονώνονται υπηρετώντας τυφλά τα δόγματα της θρησκείας τους. «Αυτοί που σε κάνουν να πιστέψεις απιθανότητες, είναι ικανοί να σε πείσουν να διαπράξεις φρικαλεότητες» (Βολταίρος).

Οι κήνσορες του «τέλους των ιδεολογιών» χαλκεύουν νέους – ισμούς, δημιουργούν φανταστικούς εχθρούς, εξοστρακίζουν τη γνώση και την ηπιότητα και καταστρέφουν κάθε αντίδοτο στον πρωτογονισμό και στην ηθική βαρβαρότητα. Ο φονταμενταλισμός προϋποθέτει και δημιουργεί το «μαζικό άτομο». «Τα μαζικά άτομα δεν μπορούν να σκεφτούν λογικά, δεν γνωρίζουν τις αποχρώσεις, δεν ανέχονται τον αντίλογο και δεν προάγουν στο εσωτερικό τους τις διαλεκτικές συζητήσεις. Είναι ετεροκίνητα, εύπιστα, ευμετάβλητα, ασταθή, παρορμητικά, μισαλλόδοξα, δογματικά, ουτοπικά, αυταρχικά και συντηρητικά» (Λε μπον, «Η ψυχολογία του όχλου»)

* Χρήσιμα βιβλία:

1. Λε Μπον: «Η ψυχολογία του όχλου»
2. Alex Woolf: «Φονταμενταλισμός»
3. Ηλία Γιαννακόπουλου: «ΙΔΕΟπολις» («Φανατισμός: Η δύναμη των ασήμαντων»)