Φυλετικός παντουρκισμός και γενοκτονία των “άλλων”

Η νεότερη ιστορία της Τουρκίας, ειδικά από την εποχή της επικράτησης των Νεότουρκων, έχει ταυτιστεί με γενοκτονίες, για τις οποίες ουδέποτε έχει απολογηθεί επί της ουσίας. Συγκεκριμένα, σε ιδεολογικό επίπεδο, η ακροδεξιά τάση των Νεότουρκων εμπνέεται από τον γερμανικό φυλετικό ρομαντισμό. Η περίπτωση του Ζιγιά Γκιοκάλπ (Ziya Gökalp) αποτελεί μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες περιπτώσεις ενός διανοούμενου, επηρεασμένου από το ρομαντικό και φυλετικό εθνικισμό. Ο φυλετικός παντουρκισμός, ως ιδεολογικό ρεύμα, έχει πατέρα τον Γκιοκάλπ.

Ως Νεότουρκος συνέβαλε διοικητικά στην οργάνωση του σχεδίου εθνικής εκκαθάρισης των χριστιανικών λαών μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή ανέλαβε την ιδεολογική ανασυγκρότηση της εθνικιστικής Τουρκίας. Για τον παντουρκισμό είναι ενδιαφέρον το βιβλίο ενός από τους ιδεολογικούς εκπροσώπους του, του Tekin Alp (“Τhe turkish and pan-turkish ideal”, επανέκδοση, Λονδίνο, εκδ. Liberty Press). Εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Κωνσταντινούπολη το 1915. Στα ελληνικά εκδόθηκε το 1992. Το παντουρκιστικό φαινόμενο παρουσιάζεται αναλυτικά στη μελέτη του Jacob M. Landau “Ο παντουρκισμός – Το δόγμα του τουρκικού επεκτατισμού” (Αθήνα, εκδ. Θετίλη, 1985).

Ο Τούρκος ιστορικός Taner Aksam στο βιβλίο του “A Shameful Act” υποστηρίζει ότι ο Γκιοκάλπ, επηρεασμένος από τον γερμανικό εθνικισμό, διαμόρφωσε ένα θεωρητικό πλαίσιο, το οποίο παρείχε την ιδεολογική βάση για την επίδειξη της συγκεκριμένης βίαιης πολιτικής συμπεριφοράς. Στόχος του Γκιοκάλπ ήταν η διαμόρφωση “εθνικής οικονομίας”, η οποία θα μπορούσε να δημιουργηθεί μόνο με την “εθνική ομοιογένεια”.

Χρησιμοποίησε τη λογοτεχνία για να μετακενώσει τις ιδέες του στο μουσουλμανικό οθωμανικό πληθυσμό και ενσωμάτωσε με ένα ακραία εργαλειακό τρόπο τα σχήματα του Νίτσε. Όπως γράφει σε ποίημά του: «Ο ύψιστος Θεός έπλασε τον Τούρκο ανώτερο…». Παράλληλα, τονίζει την υπερηφάνεια της θρησκευτικής ομολογίας, ενσωματώνοντας το Ισλάμ στην εξυπηρέτηση του εθνικιστικού φαντασιακού: «Κι αν δεν έχουμε επιστήμη, έχουμε το Κοράνι...» (Aριστοτέλης Μητράρας, “Το εθνικιστικό τρίπτυχο. Εκτουρκισμός-εξισλαμισμός-εκσυγχρονισμός στην ποίηση του Ζιγιά Γκιοκάλπ”, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2012).

Η πρωτόλεια εκδοχή του ναζισμού

Στην περίπτωση του Γκιοκάλπ συναντούμε μια πρωτόλεια εκδοχή της ναζιστικής κοσμοθεωρίας, όπου βασικό ρόλο στην τελική διαμόρφωσή της – όπως και της νεοτουρκικής βεβαίως σε πολύ απλοϊκότερη εκδοχή – έχουν οι απόψεις του Νίτσε, οι οποίες εκχυδαΐστηκαν και χρησιμοποιήθηκαν εργαλειακά. Στη ναζιστική ρητορική εντάσσεται ο θαυμασμός του Νίτσε για τη σκληρότητα, τη δύναμη, τον υπεράνθρωπο, όπως και η λατρεία του για τον ανώτερο άνθρωπο που συμβαδίζει με την επιθυμία εξαφάνισης των ξεπεσμένων φύλων.

Ακριβώς το ίδιο παρατηρείται στο έργο του Γκιοκάλπ. Χαρακτηριστική είναι η παραδοχή του ιδίου στο περιοδικό Yeni Hayat τo 1911, όπου περιέγραφε το νέο άνθρωπο της νεοτουρκικής Νέας Τάξης: «Οι Τούρκοι ήταν οι “υπεράνθρωποι” που είχε φανταστεί ο Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε… Από την τουρκότητα θα γεννηθεί η νέα ζωή…». Ακριβώς έναν τέτοιο “υπεράνθρωπο”, Γερμανό αυτή τη φορά, θα ονειρευτεί ο Αδόλφος Χίτλερ 15 χρόνια αργότερα.

Η προπαγάνδα του Χίτλερ είχε βασιστεί σε κώδικες, με τους οποίους οι γερμανικές μάζες ήταν απολύτως συμφιλιωμένες. Έτσι και ο τουρκικός εθνικισμός θα βασιστεί στους θρησκευτικούς κώδικες, τους οποίους αποδέχονταν οι μουσουλμανικές μάζες. Το ζήτημα της συνάφειας των Νεότουρκων και του πλέον επιτυχημένου εξ αυτών, αυτό έχει ήδη απαντηθεί οριστικά με την  μελέτη του Stefan Ihrig με τίτλο “Atatürk in the Nazi Imagination”, που εκδόθηκε τον Οκτώβρη του 2017 από τις εκδόσεις του Harvard.

Ο φυλετισμός, που βρήκε το αποκορύφωμά του στη ναζιστική ρητορική και ενυπήρχε στην κουλτούρα της γερμανικής Δεξιάς καλλιεργήθηκε συστηματικά από τους Νεότουρκους εθνικιστές. Ήδη από τον Οκτώβριο του 1911 είχαν αποφασίσει την καταπίεση και την εξόντωση των χριστιανικών κοινοτήτων της Αυτοκρατορίας (“The Salonica Congress. Young Turks and their programme”, εφημερίδα Times, Λονδίνο, 3 Οκτωβρίου 1911).

Οι Μικρασιάτες σοσιαλιστές

Το νεοτουρκικό κίνημα του 1908 αντιμετωπίστηκε από τον Γεώργιο Σκληρό (γεννήθηκε στην Τραπεζούντα του Πόντου) και τον Δημήτρη Γληνό (γεννήθηκε στη Σμύρνη της Ιωνίας) ως ένα απειλητικό εθνικιστικό κίνημα μιας στρατιωτικής γραφειοκρατίας, η οποία απειλούσε τα ζωτικά συμφέροντα των υπόδουλων λαών. Δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι και οι δύο προέρχονται από το μικρασιατικό σοσιαλιστικό κίνημα, το οποίο ανδρώθηκε συγκρουόμενο με την αυταρχική Οθωμανική Αυτοκρατορία (Δημήτρης Γληνός “Η τουρκική μεταπολίτευσις και αι συνέπειαι αυτής”, στο Αριστερά και Ανατολικό Ζήτημα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα, 1998, σελ. 101-134 και Γεώργιος Σκληρός “Το Ζήτημα της Ανατολής”, στο Αριστερά και Ανατολικό Ζήτημα, ό.π., σελ. 77-99).

Είναι εντυπωσιακή η παρόμοια ανάλυση των Γληνού και Σκληρού με αυτήν της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Η ανάλυση αυτή δικαιώθηκε από τα όσα ακολούθησαν. Ο Attila Tuygan γράφει: «Το κεμαλικό καθεστώς που διαδέχθηκε το Κομιτάτο Ένωση και Πρόοδος αντιμετώπισε με καταπίεση, άρνηση και αφομοίωση στον τουρκισμό όλα τα άλλα στοιχεία, όπως τους Λαζούς, Κιρκάσιους, Γεωργιανούς, Κιρμαντζί, Τουρκομάνους, Πομάκους, Ζαζά, Ασσύριους και ποιος ξέρει πόσα άλλα ονόματα που δεν αναφέρουμε εδώ. Η προσπάθεια ήταν η με τη βία εμφύσηση “θετικιστικής τουρκικής” ταυτότητας, κάτι που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα» (Attila Tuygan Γενοκτονία για την “ιερή πατρίδα”, εφημερίδα Δρόμος της Αριστεράς, 30 Μαϊου 2011).

H λογική της γενοκτονίας υπήρξε σύμφυτη στην ακροδεξιά τάση του Νεοτουρκικού κινήματος. Ακόμα και ο ιστορικός Erik Zürcher, που δεν διακρίνεται για την κριτική του στάση προς το νεοτουρκικό παράδειγμα, στο βιβλίο του “The Young Turk Legacy and Nation Building. From the Ottoman Empire to Ataturk’s Turkey” (“Η Νεοτουρκική κληρονομιά και το χτίσιμο του έθνους. Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Τουρκία του Ατατούρκ”) γράφει ξεκάθαρα για τον πλέον επιτυχημένο εκ των Νεότουρκων:

«Ο Μουσταφά Κεμάλ ποτέ δεν μίλησε δημόσια ενάντια στη γενοκτονία… και ο ίδιος περιβάλλεται από ανθρώπους, όπως ο Τοπάλ Οσμάν, που τα χέρια τους ήταν βαμμένα με αίμα…». Από την αρχή (1908) έως το τέλος (1923) η πολιτική των Νεότουρκων στρεφόταν κατά των μειονοτήτων. Ο Taner Akçam είναι απόλυτος στη διαπίστωση αυτή: ο «απελευθερωτικός πόλεμος… δεν δόθηκε κατά των εισβολέων, αλλά κατά των μειονοτήτων».