Ένας Γάλλος πράκτορας στο Αιγαίο…

Το 2003 μεταφράσθηκε στην ελληνική γλώσσα ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του Γάλλου περιηγητή Joseph Pitton de Tournefort (1656-1708). Το βιβλίο έχει τίτλο “Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του Αρχιπελάγους: 1700-1702” (εννοώντας το Αιγαίο). Το βιβλίο εκδόθηκε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Το βιβλίο ήταν ιδρυτική δωρεά της Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής. Ο Γάλλος Tournefort (Τουρνεφόρτ) μεταξύ των ετών 1700 και 1702, με χρηματοδότηση του γαλλικού στέμματος (Λουδοβίκος ΙΔ’), επισκέφθηκε και μελέτησε 38 ελληνικά νησιά του Αιγαίου πελάγους (μεταξύ αυτών και την Κρήτη).

Τα ενδιαφέροντα του Tournefort ήταν κυρίως η βοτανολογία, η ορυκτολογία, η εθνολογία, η γεωγραφία, η αρχαία ιστορία και η νομισματική. Για να αντιληφθούμε τη γεωπολιτική κατάσταση εκείνης της περιόδου θα πρέπει να αναφερθεί το γεγονός ότι μεταξύ του 15ου και 17ου αιώνα, βρισκόταν σε εξέλιξη οι λεγόμενοι “πόλεμοι των μπαχαρικών”.

Εκείνη την περίοδο τα μπαχαρικά είχαν μεγάλη οικονομική και γεωπολιτική αξία. Κατά την περίοδο της Αναγέννησης, καθώς η μεσαία τάξη παγκοσμίως αυξήθηκε και απέκτησε οικονομική δύναμη, άρχισε ταυτόχρονα να αλλάζει και τις καταναλωτικές της συνήθειες. Η δύναμη του χρήματος δημιούργησε νέες ανάγκες. Αυτές οι νέες ανάγκες δημιούργησαν ζήτηση για νέα προϊόντα.

Τα νέα προϊόντα ξέφευγαν των απόλυτα βιοποριστικών αναγκών της εποχής και αντικατόπτριζαν ουσιαστικά ένα είδος πολυτέλειας και life style της εποχής. Τέτοια προϊόντα ήταν τα μπαχαρικά. Για το λόγο αυτό μεταξύ του 15ου και του 17ου αιώνα ξέσπασαν μεγάλοι πόλεμοι με διακύβευμα τα μπαχαρικά. Οι αντιμαχόμενες δυνάμεις εκείνης της εποχής ήταν η Πορτογαλία, η Μεγάλη Βρετανία, η Ολλανδία και η Ισπανία.

Οι χώρες αυτές είχαν εμπλακεί σε πόλεμο μεταξύ τους για τους φυσικούς πόρους της εποχής. Ήταν οι resource wars της Αναγέννησης. Η οικονομική-γεωπολιτική αξία των μπαχαρικών οφειλόταν στο γεγονός ότι αυτά χρησιμοποιούνται στη μαγειρική σε πολύ μικρές ποσότητες, ώστε να προσδώσουν μία τελείως διαφορετική ιδιότητα στο φαγητό: να το κάνουν πιο νόστιμο. Μέχρι την Αναγέννηση τα φαγητά ήταν παντελώς άνοστα. Ένας σκέτος λαπάς. Έτσι, τα μπαχαρικά προσέδωσαν στο φαγητό τρομερή εμπορική-οικονομική υπεραξία. Το φαγητό έγινε πιο εύκολα εμπορεύσιμο.

Ένας κατάσκοπος στο Αιγαίο

Στη σύγχρονη εποχή, στην Ελλάδα έχει αυξηθεί η συστηματική καλλιέργεια αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών. Καθόλου τυχαίο δεν είναι αυτό το γεγονός: τα αρωματικά φυτά της χώρας μας είναι ένας αναξιοποίητος θησαυρός. Αρκεί να ακολουθήσουμε ως χώρα κατάλληλες στρατηγικές για την εξασφάλιση της αλυσίδας αξίας –value chain– της αγοράς των αρωματικών φυτών: από το χωράφι στο τελικό προϊόν σε διάφορες μορφές, π.χ. είτε ως αιθέρια έλαια, είτε ως πρώτη ύλη για άλλα χημικά προϊόντα, είτε ως αποξηραμένα σε συσκευασίες προς βρώση κλπ.

Ποιος ήταν ο σκοπός του ταξιδιού του Tournefort στα νησιά του Αιγαίου; Ήταν μεν βοτανικού ενδιαφέροντος, αλλά «το ταξίδι προσέφερε και την ευκαιρία για συλλογή πληροφοριών κάθε μορφής και είναι φανερός ο κατασκοπευτικός ρόλος του περιηγητή για το γαλλικό κράτος του Λουδοβίκου ΙΔ’. Ο Tournefort περιγράφει φρούρια(…) αριθμούς στρατευμάτων και πολεμικών πλοίων στην Κρήτη(…) αξιολογεί λιμάνια, αναφέρει ανέμους και προσδιορίζει με ακρίβεια αγκυροβόλια(…) προβαίνει στη σύνταξη χαρτών(…) απαριθμεί τα κυριότερα προϊόντα κάθε νησιού με τις μεζούρες τους και τις τιμές πώλησής τους».

Από την πλευρά των ορυκτών, ο Tournefort στο περιηγητικό του ταξίδι μελετά και αναφέρεται στα ορυχεία των 38 ελληνικών νήσων που επισκέφθηκε. Ο Tournefort για το νησί της Κρήτης αναφέρει, πέραν των άλλων, τα εξής: «Ποτέ δεν υπήρξε πιο κατάλληλο μέρος από την Κρήτη για να δημιουργηθεί εδώ μια μεγάλη αυτοκρατορία, όπως παρατήρησε ο Αριστοτέλης: βρίσκεται στη μέση της θάλασσας, κοντά στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική».

Ένα ενδιαφέρον δείγμα ιστορικής αναφοράς που παρουσιάζει ο Τουρνεφόρτ σχετίζεται με τη διήγηση που ανέφερε ο Παυσανίας: «Κατά τον Παυσανία, ο Απόλλων είχε οικειοποιηθεί το ένα δέκατο του χρυσού και του αργύρου που εξόρυσσαν από τα ορυχεία της Σίφνου. Τα ορυχεία καταστράφηκαν από τη εισβολή της θάλασσας, που πήρε εκδίκηση, για λογαριασμό του θεού, λόγω της περιφρόνησης που του είχαν δείξει οι κάτοικοι, αρνούμενοι να πληρώσουν το φόρο».

Ειδικό φορολογικό καθεστώς

Αν μη τί άλλο, αυτό ίσως αποτελεί (ακόμη) ένα δείγμα –μαζί με την περίπτωση του Λαυρίου– του τρόπου με τον οποίο πραγματοποιούταν η οικονομική διαχείριση των ορυχείων στην Αρχαία Ελλάδα: το 10% των κερδών από την εκμετάλλευση των ορυχείων ήταν φόροι. Η τιμωρία για τη φοροαποφυγή της εποχής ήταν η εκδίκηση των θεών με φυσικές καταστροφές!

Έχει ενδιαφέρον ο τρόπος, με τον οποίο χιλιάδες χρόνια πριν συνέδεαν οι πρόγονοί μας τους φόρους με τις φυσικές καταστροφές. Η περίπτωση αυτή ίσως θυμίζει στους αναγνώστες τη σύγχρονη αντίληψη περί Κλιματικής Αλλαγής, φυσικών καταστροφών και τη νοοτροπία “αν μολύνεις πληρώνεις”. Ο Tournefort αναφέρει πως η Σίφνος, στα αρχαία χρόνια «ήταν το πλουσιότερο από όλα τα νησιά», επειδή προφανώς διέθετε τα ορυχεία χρυσού, αργύρου και μολύβδου.

Μεγάλο ενδιαφέρον καταδεικνύει ο Tournefort στη Δήλο, για την οποία διαβάζουμε σε υποσημείωση πως οι Ρωμαίοι το 166 π.Χ. της παρείχαν καθεστώς φορολογικής ατελείας: «έτσι το νησί, ενώ ήταν ήδη σημαντικός τόπος θρησκευτικού προσκυνήματος, ως γενέτειρα του Απόλλωνος, εξελίχθηκε γρήγορα σε σπουδαιότατο κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου». Ορίστε λοιπόν μία ενδιαφέρουσα οικονομική πολιτική για την ανάπτυξη του διαμετακομιστικού εμπορίου: παροχή ειδικού φορολογικού καθεστώτος.

Ο Tournefort, ωστόσο, αναφέρθηκε και στα αρνητικά χαρακτηριστικά των Ελλήνων εκείνης της εποχής (1700), τα οποία συμπεριελάμβαναν την πολιτική-οικονομική άγνοια και τη θρησκευτική δεισιδαιμονία. Έχουν άραγε εξαλειφθεί στις μέρες μας αυτά τα χαρακτηριστικά; Έρευνα κατέδειξε ότι οι σύγχρονοι Έλληνες πιστεύουν στη βασκανία και στο “κακό μάτι”. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί μία ακόμη επίκαιρη γεωπολιτική αναφορά του Tournefort από το 1700: «Οι Έλληνες ζουν με την ψευδαίσθηση ότι ο Μέγας Δούκας της Μοσχοβίας θα τους λυτρώσει μία ημέρα από τη δυστυχία, στην οποία έχουν περιέλθει και ότι θα καταστρέψει την αυτοκρατορία των Τούρκων».