Γεωγραφία, Ιστορία και Πολιτισμός ως ορίζουσες της σκέψης του Γκράμσι

Η κυκλοφορία του βιβλίου “Δημοσιογραφία και Τύπος”, ένατου τόμου στην σειρά των έργων του Αντόνιο Γκράμσι, σε μετάφραση και επιμέλεια του Δημήτρη Δεληολάνη (εκδόσεις “Στοχαστής”), ήταν μία αφορμή για να θέσω εκ νέου το ζήτημα της όλως ιδιαίτερης αξίας του Ιταλού διανοούμενου στις μέρες μας. Πολλοί διερωτώνται αν έχει σημασία η αναφορά στο παρελθόν. Η απάντηση δεν είναι εύκολη.

Σε κάθε περίπτωση όμως αποκτά περιεχόμενο όταν σου παρέχει υλικό, δίνοντάς σου την απάντηση όχι με την μορφή θέσφατου στα ερωτήματα που σε απασχολούν, αλλά υλικό που θα σε βοηθήσει να καταλάβεις τι σου συμβαίνει και ενδεχομένως και κάποια εργαλεία για να οργανώσεις καλύτερα την άμυνά σου. Αυτό είναι διπλά αναγκαίο σε συνθήκες βαθύτατης κρίσης και αμηχανίας-αδυναμίας αντιμετώπισής της.

Είναι πια ιστορικά καταγεγραμμένο ότι η βίαιη διακοπή του τρόπου ζωής και ο εγκλεισμός του Γκράμσι στις φασιστικές φυλακές του καθεστώτος Μουσολίνι ανέτρεψε άρδην τα όποια σχέδια ή καθήκοντα, αλλά και τους πολιτικοθεωρητικούς προγραμματισμούς του. Από την άλλη η μοναδική “πολυτέλεια” που του προσέφεραν οι φυλακές, ο χρόνος δηλαδή, αποτέλεσε μια σοβαρή αφορμή για ένα μακρύ  ταξίδι στον κόσμο των ιδεών, εξακτινώνοντας την προβληματική του σε μια σειρά ζητημάτων που η καθημερινή του συμμετοχή στα πολιτικά δρώμενα δεν θα του έδινε την δυνατότητα να διανύσει με “λογισμό και όνειρο”.

Ουσιαστικές ανιχνεύσεις

Όλα αυτά τα γεγονότα συνέβαλαν στο να οδηγηθεί σε ένα πλήθος ουσιαστικών ανιχνεύσεων, σε ένα ιδιαίτερα πολύπλοκο σύνθετο υλικό, που συγκροτεί το αναγκαστικά αποσπασματικό έργο του. Δεν είναι στις φιλοδοξίες της παρούσας τριλογίας να δώσει μιαν επαρκή απάντηση σε όλο αυτό το πολυσύνθετο μωσαϊκό.

Χρήσιμο όμως, ίσως, θα ήταν να σταθώ σε κάποιους βασικούς άξονες του έργου του, που όμως θα ήταν εσφαλμένο να θεωρηθούν και οι μοναδικοί. Επέλεξα εκείνους, που κατά την γνώμη μου, αποτελούν από την μια βασικές σταθερές της προβληματικής και της όλης του φιλοσοφίας και που –ταυτόχρονα– σταθερά υποτιμώνται ή τείνουν δια παραλείψεως να υποτιμηθούν από τους παραδοσιακούς ή μεταμοντέρνους εργολάβους του έργου του.

Αναγκαστικά, λοιπόν,  θα σταθώ αξιωματικά σε τρία βασικά πεδία όπου η προβληματική του Γκράμσι εισχωρεί με χαρακτηριστικό τρόπο, αναδεικνύοντας μια ξεχωριστή, ενίοτε καινοτόμο, προβληματική που τον διαφοροποιεί και τον ξεχωρίζει από τους περισσότερους διανοητές και πολιτικούς της εποχής του.

Ο Γκράμσι και η πολιτισμική παράμετρος

Το πρώτο πεδίο  είναι  η βαθιά ιστορικότητα και η σημασία που αποδίδει στην πολιτισμική παράμετρο και την κουλτούρα ως πυρηνικά στοιχεία συγκρότησης και συμπεριφοράς ενός ιστορικού χώρου, ενός έθνους, ενός λαού, μιας κοινωνίας, μιας περιφέρειας ή κοινότητας στην διαχρονία της διαδρομής τους από το παρελθόν στο παρόν. Στο σημείο αυτό χρήσιμο θα ήταν να γίνει διάκριση ανάμεσα στην ιστορικότητα και στον ιστορικισμό.

Ο Γκράμσι, όπως κάθε σοβαρός μελετητής της κίνησης των ιδεών, της πάλης των τάξεων και της διεθνοπολιτικής πραγματικότητας, ήθελε να έχει μιαν ισχυρή βάση, ένα συμπαγές γεωγραφικό και ιστορικό υπόβαθρο, πάνω στο οποίο να πατά. Ως εκ τούτου, οι μομφές και οι κατηγορίες που του αποδίδονται σε σχέση με την ιστορικότητα θα μπορούσαν –υπό μίαν  ορισμένη έννοια– να επιστραφούν σ’ αυτούς που τις λένε, όχι κατηγορώντας τους, αλλά θεωρώντας τους ανεπαρκείς στο να έχουν μιαν ιστορική εικόνα και εποπτεία των πραγμάτων σε βάθος.

Η δύναμη του Γκράμσι και του γκραμσιανού έργου όπως κάθε μεγάλου έργου, είτε αυτό είναι λογοτεχνικό, είτε πολιτικό, είτε ιδεολογικό, είναι ότι έχει μια ισχυρή εθνική βάση. Πατάει δηλαδή σε μια αφετηρία. Ο Γκράμσι είναι Ιταλός, για την ακρίβεια Σαρδηνός. Έχει γνώση τόσο της τοπικής πλευράς των πραγμάτων σε μια κατατμημένη κοινωνία, όπως ήταν η Ιταλία σ’ όλη την διάρκεια του Μεσαίωνα, και έχει ταυτόχρονα και μιαν αίσθηση ιστορικότητας που απορρέει από ένα ιστορικό έθνος, στον βαθμό που οι Ιταλοί ως κληρονόμοι της ρωμαϊκής παράδοσης αποτελούν την μια βάση αυτού που ονομάζουμε ελληνορωμαϊκός πολιτισμός.

Γεωγραφία και Ιστορία

Η παράλειψη αυτού του πυρηνικού στοιχείου, της αποφασιστικής δηλαδή σχέσης ανάμεσα στην γεωγραφία (κυριολεκτικά με την έννοια του εδάφους) και την ιστορία (με ό,τι αυτή συνεπάγεται ως περίπλοκη και βασανιστική εναπόθεση του παρελθόντος στο παρόν), εκτρέπει την ανάγνωση του Γκράμσι στην περιγραφή του δέντρου της ιδεολογίας και πολιτικής. Αφήνει στο απυρόβλητο το πυκνό πολιτισμικό δάσος της ουσιαστικής προβληματικής και συμβολής του στην κατανόηση του ρόλου της κουλτούρας στην διαμόρφωση-συγκρότηση και λειτουργία ενός λαού, ενός έθνους.

Όπως εύστοχα σημειώνει ο Μπομπ Τζέσσοπ «O Γκράμσι είχε εξαιρετική ευαισθησία σε θέματα κλίμακας, κλιμακικών ιεραρχιών οικονομικής, πολιτικής, ιδεολογικής και ηθικής ισχύος και τις εδαφικές και μη εδαφικές εκφάνσεις τους. Δεν ήταν “μεθοδολογικός εθνικιστής” και δεν θεωρούσε την εθνική κλίμακα δεδομένη, αλλά διαρκώς ανέλυε την κάθε συγκεκριμένη κλίμακα υπό το φως των συνδέσεών της με τις άλλες κλίμακες… Μπορεί, για παράδειγμα, να ειπωθεί πως ισχυριζόταν ότι το εθνικό επίπεδο ήταν κομβικό, παρά κυρίαρχο, για την κρατική και εθνική οικοδόμηση της Ιταλίας. Ζούσε, άλλωστε, στη συγκυρία όπου Italia fatta, bisogna fare gli Italiani (της Ιταλίας γενομένης, πρέπει να φτιάξουμε τους Ιταλούς)».

Είναι, λοιπόν, πάνω στο έδαφος αυτό που αναπτύσσεται το εντυπωσιακό σε πλάτος και βάθος ταξίδι του σε άγνωστα ή ανεξερεύνητα από τον παραδοσιακό μαρξισμό πολιτισμικά, γλωσσικά, θρησκευτικά κ.λπ. εδάφη. Αυτό τον οδηγεί στο να εντοπίσει και ορισμένες φορές να προσεγγίσει σε βάθος μεγάλα ζητήματα, όπως η λογοτεχνία και εθνική ζωή και η σχέση σοσιαλισμού και κουλτούρας όπως τουλάχιστον αυτό, με εξαιρετικό τρόπο αποτυπώνεται στις ξεχωριστής σπουδής, εμβρίθειας και διεισδυτικότητας παρατηρήσεις του στα “Τετράδια της Φυλακής”.