Γιατί χάνει την λάμψη της η φιλελεύθερη δημοκρατία

Μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου οι προδιαγραφές της διεθνούς οικονομικής τάξης σχεδιάστηκαν από τις ΗΠΑ, που διαδέχθηκαν τη Μεγάλη Βρετανία στην κορυφή του κόσμου. Η νέα αυτή τάξη επικράτησε ως “φιλελεύθερη”, ενώ συνδέθηκε και με την “φιλελεύθερη δημοκρατία”.

Να σημειωθεί ότι το νέο (για τότε) αυτό διεθνές καθεστώς επιλέχθηκε από τις ΗΠΑ, προκειμένου να εξυπηρετήσει τους συμμάχους της, που είχαν ανάγκη από την προστασία και την οικονομική συμπαράσταση τους, αλλά ταυτόχρονα να προωθήσει και δικούς τους στόχους, σχετικά με την αντιμετώπιση της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και του ψυχρού πολέμου.

Το σχήμα αυτό, διεθνές και εθνικό, χαρακτηρίστηκε από τον Φράνσις Φουκουγιάμα ως αιώνιο, ως «το τέλος της ιστορίας» και παράλληλα στήριξε απόψεις που υποστήριζαν ότι η υιοθέτηση του φιλελευθερισμού και της ελεύθερης δημοκρατίας είναι νομοτελειακή, για το σύνολο των χωρών του πλανήτη. Με βάση αυτές τις πεποιθήσεις, οικονομίες όπως για παράδειγμα η Κίνα, θα ασπάζονταν υποχρεωτικά το δυτικό καθεστωτικό πρότυπο, όταν θα ξεπερνούσε ένα κρίσιμο επίπεδο του κατά κεφαλή εισοδήματός της.

Ωστόσο, όπως είναι πια γνωστό, οι  καταιγιστικές εξελίξεις που ακολούθησαν τις δηλώσεις Φουκουγιάμα ήταν διαμετρικά αντίθετες των προβλέψεών του. Γιατί η Κίνα, όχι μόνο ξεπέρασε προ πολλού το επίμαχο αυτό σημείο (πέραν του οποίου θα έπρεπε δήθεν υποχρεωτικά να εισέλθει στο πεδίο της φιλελεύθερης δημοκρατίας, παραμένοντας ωστόσο στην ανελεύθερη δημοκρατία) αλλά και επιπλέον επειδή ένας ολοένα ανερχόμενος αριθμός χωρών, ασπάζεται τον λαϊκισμό.

Πρόκειται για μία καθεστωτική μορφή, που αν και δεν συμπίπτει απολύτως με αυτήν της ανελεύθερης δημοκρατίας, διαθέτει ωστόσο αρκετά κοινά χαρακτηριστικά με αυτήν, όπως τον σεβασμό στο κράτος-έθνος, την αντίθεση στην λαθρομετανάστευση, την ανάδειξη των παραδόσεων και την παρεμβατική πολιτική. Η εξήγηση για αυτές τις προτιμήσεις πολλών χωρών βρίσκεται στις ραγδαίες εξελίξεις που συμβαίνουν στον πλανητικό χώρο και που δεν εξυπηρετούνται πια από την μέχρι τώρα ισχύουσα διεθνή οικονομική τάξη.

Ριζικές μεταβολές στο δυτικό οικοδόμημα

Ο φιλελευθερισμός με περιεχόμενο τα ανοικτά σύνορα, την υποχρέωση της πλανητικής δύναμης να νοιάζεται για ότι συμβαίνει στην υφήλιο και να παρεμβαίνει όπου και όταν χρειάζεται, την ενθάρρυνση της σύστασης διεθνών οργανισμών (για την από κοινού επίλυση των προβλημάτων της Δύσης), την υποχρέωση διάδοσης της φιλελεύθερης δημοκρατίας, όλα αυτά και πολλά άλλα αποτελούν τις εκφάνσεις της διεθνούς οικονομικής τάξης, που γεννήθηκε μέσα από τις στάχτες του Δευτέρου Παγκόσμιου Πολέμου, ενώ δεν υπήρχε πριν.

Με την αρχή ότι κάθε μορφή διεθνούς τάξης επιλέγει εκείνα τα χαρακτηριστικά που εξυπηρετούν τις ανάγκες της περιόδου μέσα στην οποία λειτουργεί, απορρίπτεται εκ προοιμίου η πρόταση του Φουκουγιάμα περί της δήθεν αιωνιότητας της δυτικής διεθνούς τάξης. Η διεθνής τάξη, που κυριάρχησε στη Δύση από το 1945 μέχρι και σήμερα, σταδιακά μας εγκαταλείπει, επειδή οι γενικότερες συνθήκες που την είχαν επιβάλλει τότε έχουν ριζικά μεταβληθεί. Βέβαια, με τον πόλεμο στην Ουκρανία “παίζει τα ρέστα της”, βρίσκοντας ένα επιπλέον ιδεολογικό σημείο αναφοράς στην υποστήριξη της στο Κίεβο.

Το σχήμα που επικράτησε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο μπόρεσε να επιβιώσει, σε συνθήκες που εξασφάλιζαν υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, βελτίωση του τρόπου κατανομής του εισοδήματος, ανερχόμενο εισόδημα, πλήρη απασχόληση, αυξανόμενο μερίδιο μισθών στο ΑΕΠ, χαμηλό δημόσιο χρέος, αλλά και επιπλέον και κυρίως μη αμφισβήτηση των ΗΠΑ ως παγκόσμιο πλανητάρχη.

Δυστυχώς, η  ειδυλλιακή αυτή κατάσταση σταδιακά επιδεινώθηκε, κυρίως μετά την κρίση του 2008. Το αποφασιστικό χτύπημα ωστόσο δόθηκε από τις δυσμενείς συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, σε συνδυασμό και με την φαντασμαγορική άνοδο της Κίνας που απειλεί σοβαρά πια την κοσμοκρατορία της Αμερικής, αλλά και ολόκληρο το δυτικό θεσμικό και πολιτιστικό οικοδόμημα.

Προβλήματα και πρωτόγνωρες απειλές

Οι προηγμένες οικονομίες του πλανήτη αντιμετωπίζουν προβλήματα και πρωτόγνωρες απειλές, που δεν φαίνεται διόλου εύκολο, αλλά ούτε πιθανόν να απαλειφθούν. Αντιθέτως, πλήθος ενδείξεων κατατάσσει ήδη τη Δύση στη φάση της διαρκούς στασιμότητας. Μερικά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες προηγμένες οικονομίες και που επιδεινώθηκαν σοβαρά από την πανδημία και τον πόλεμο στην Ουκρανία, είναι (μεταξύ άλλων) και τα ακόλουθα:

• Χρέος το οποίο γιγαντώνεται από τις τεράστιες δαπάνες αντιμετώπισης του ιού (το παγκόσμιο χρέος έφθασε στο 365% του παγκόσμιου ΑΕΠ).
• Υψηλό ποσοστό ανεργίας που δεν υποχωρεί.
• Αδυναμία επίτευξης επιθυμητού πληθωρισμού της τάξης του 2%, σε συνδυασμό και με τα αρνητικά επιτόκια.
• Επέκταση του αυτοματισμού που εξαφανίζει θέσεις εργασίας.
• Θηριώδης ανισοκατανομή του εισοδήματος.
• Επικίνδυνη γήρανση του πληθυσμού.
• Απροθυμία διενέργειας παραγωγικών επενδύσεων, με την υπερβολική ρευστότητα να τροφοδοτεί την χρηματιστηριακή οικονομία.
• Ανεξέλεγκτη λαθρομετανάστευση, κυρίως προς την Ευρώπη.
• Η ενεργειακή κρίση που, μεταξύ άλλων, υποχρέωσε χώρες, όπως την Γερμανία και την Γαλλία να στηρίξουν τις ενεργειακές βιομηχανίες με πολλά δισ.
• Η επιστροφή του πληθωρισμού.

Το κλίμα που διαμορφώνεται από τη δυσμενή αυτή εικόνα της οικονομίας της Δύσης, ουδόλως ενθαρρύνει τη διατήρηση της φιλελεύθερης διεθνούς οικονομικής τάξης. Μπορεί στις ενδιάμεσες εκλογές το “κόκκινο κύμα”, η σαρωτική επικράτηση των Ρεπουμπλικάνων αρνητών της φιλελεύθερης τάξης να μην ήρθε (όπως ανέμεναν οι δημοσκοπήσεις) αλλά ένας μεγάλος αριθμός Αμερικανών πολιτών επιθυμεί η Αμερική να φροντίζει τα του οίκου της, ενώ στη συντριπτική τους πλειονότητα τάσσονται υπέρ της επιβολής δασμών για την προστασία των εθνικών θέσεων εργασίας.

Αυτοί ήταν οι λόγοι που είχαν φέρει στο προσκήνιο το φαινόμενο Τραμπ και εξηγούν την αντοχή του, παρά τις ήττες του και τον διχασμό στο ίδιο του το κόμμα, όπως φάνηκε στις ψηφοφορίες στην Βουλή των Αντιπροσώπων. Βέβαια, η επανίδρυση της Επιτροπής “Frank Church” που αναμένεται να ακολουθήσει, δεν αποκλείεται να επιφυλάξει δυσάρεστες εκπλήξεις προς τον πρόεδρο Μπάιντεν, καθώς αναμένεται να διενεργήσει τα σκάνδαλα του υιού του Χάντερ (και όχι μόνο).

Το μέλλον ανήκει στην Κίνα

Η αντιμετώπιση αυτών των μεταβολών, ειδικά από την Ελλάδα που επιπλέον είναι δύσκολο να υποστηριχτεί ότι ευνοήθηκε από τα κρατούντα κράτη στη Δύση, επιβάλλεται να είναι η προσπάθεια ένταξής της στο νέο θεσμικό ρεύμα, η ενθάρρυνση νέων συμμαχιών και η εγκατάλειψη απόψεων που ανήκουν στο παρελθόν, σχετικά με το τι είναι “καλό” και το τι όχι, καθώς το ρεύμα δεν αντιστρέφεται. Σε λιγότερο από πέντε χρόνια από σήμερα, εκτός αν μεσολαβήσει ο Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος με βάση το σύνδρομο του Θουκυδίδη, η Κίνα θα έχει αντικαταστήσει τις Ηνωμένες Πολιτείες, ως πρώτη παγκόσμια δύναμη.

Θα φέρει μαζί της έναν άλλο πολιτισμό, πολύ διαφορετικό από τον δυτικό, που θα περιέχει αναγκαστικά και αρνητικά, αλλά και θετικά στοιχεία. Η μεγαλειώδης άνοδος της Κίνας τις τελευταίες δεκαετίες, πραγματοποιήθηκε με την εφαρμογή εντελώς αταίριαστων συνδυασμών για τις προτιμήσεις της Δύσης, όπως του καπιταλισμού και του κομμουνισμού, της παγκοσμιοποίησης και του προστατευτισμού, της δημοκρατίας με περιορισμό ατομικών δικαιωμάτων κτλ. Ταυτόχρονα, διέπεται από ένα καθεστώς ανελεύθερης δημοκρατίας, δηλαδή δημοκρατίας, με στοιχεία αυταρχισμού. Δεν ικανοποιεί αυτή η εικόνα.

Αλλά, όπως όλα δείχνουν, και όπως άρχισε ήδη να συμβαίνει και στις ΗΠΑ, καθώς και σε αρκετές περιπτώσεις στην Ευρώπη και στην Ασία, η φιλελεύθερη δημοκρατία υποχωρεί σταδιακά, παραχωρώντας την θέση της σε μορφές ανελεύθερης δημοκρατίας. Η προσπάθεια αντιμετώπισης των εντεινόμενων δυσκολιών στις σύγχρονες οικονομίες, θα ενισχύσει διακυβερνήσεις με στοιχεία αυταρχισμού.

Ασφαλώς η φιλελεύθερη δημοκρατία ακούγεται καλύτερα από την ανελεύθερη δημοκρατία, αλλά και από τον λαϊκισμό, που συμπορεύεται με τη δεύτερη. Ωστόσο η συχνή, αλλά χωρίς ουσιαστικό περιεχόμενο, κατακραυγή εναντίον τους, ειδικά όταν προέρχεται από τις κατεστημένες ελίτ, δεν οδηγεί πουθενά.