Γιατί μικροϊδιοκτησία και δημοκρατία πάνε χέρι-χέρι στην Ελλάδα

Η εκτεταμένη μορφή ατομικής ιδιοκτησίας ή μικροϊδιοκτησίας, αποτελεί μια διαχρονική σταθερά του ιδιόμορφου ελληνικού τρόπου, δηλαδή των μορφών και αξιών του χώρου μέσα στον χρόνο. Πάνω σε αυτό είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και γόνιμη η μελέτη του Θανάση Αθανασόπουλου-Καλόμαλου, “Η ελληνική κληρονομιά ανεξαρτησίας” (Στοχαστής, 2003).

Μεταξύ άλλων ο συγγραφέας αναλύει ότι η ειδοποιός διαφορά της αρχαίας Αθήνας ή και Ιωνικών πόλεων, σε σχέση με άλλους κοινωνικούς σχηματισμούς της αρχαιότητας, που αποτέλεσε την υλική βάση για την πολιτική δημοκρατία και την πολιτισμική έκρηξη του διανοητικού στοχασμού σε πολλαπλά επίπεδα, ήταν η διαμόρφωση και κυριαρχία ενός εκτεταμένου μικροϊδιοκτητικού τρόπου παραγωγής.

Ενός τρόπου παραγωγής, που ήρθε ως αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων/αναδασμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας/γης, σε συνδυασμό με το ζήτημα της ρύθμισης-απελευθέρωσης από ιδιωτικά χρέη κατά τον 6ο π.Χ. αιώνα, σε συνύπαρξη με τον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής, όμως με κρίσιμο στοιχείο την ύπαρξη των μικροϊδιοκτητικών μορφών παραγωγής, ως αυτόνομου τρόπου παραγωγής.

Η ελευθερία ως υλική και πνευματική συνθήκη και ως τάση εξισωτισμού, διαμόρφωνε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πολίτη-οπλίτη-παραγωγού στην ενότητά τους, που βρήκαν την ολοκλήρωσή τους και αποκρυσταλλώθηκαν τον 5ο αιώνα π.Χ., προκαλώντας τον παγκόσμιο θαυμασμό των μεταγενέστερων γενεών και εποχών.

Ένα γόνιμο αναλυτικό πολυπαραγοντικό σχήμα που προτείνουμε για το διάβασμα της εξέλιξης σε μια συγκεκριμένη χωρο-χρονική περίοδο, είναι η συνεξέταση τεσσάρων παραγόντων, μέσα από την αλληλεπίδρασή τους Οι τέσσερις αυτοί παράγοντες είναι η πορεία των παραγωγικών δυνάμεων/σχέσεων, η εξέλιξη του διανοητικού στοχασμού, η πολιτική συγκρότηση και η γεωπολιτική κίνηση. Η νεωτερική εποχή χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής μέσα στους εθνικούς κοινωνικούς σχηματισμούς και στην τάση χωρισμού-σύνδεσης και ενοποίησης τους.

Εργατική δύναμη ως εμπόρευμα

Ο Γιάννης Μηλιός στο πρώτο μέρος του τελευταίου βιβλίου του “Βενετία: Μια συνάντηση που στέριωσε απρόβλεπτα. Πραγματεία για τον καπιταλισμό και τη διαδικασία γένεσής του” (Αλεξάνδρεια, 2020), κάνει μια πολύ ενδιαφέρουσα, χρήσιμη και περιεκτική επισκόπηση της σχετικής συζήτησης μεταξύ διαφόρων σχολών σκέψης και όχι μόνον εκδοχών του μαρξισμού, για την αυγή του καπιταλισμού, την έννοια της πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου, τον αγροτικό καπιταλισμό, τον εμπορικό καπιταλισμό και την εξέλιξη της μανιφακτούρας στις πόλεις.

Αναδεικνύει τη μακραίωνη διαδικασία του χωρισμού των παραγωγών από τα μέσα παραγωγής και την ελευθερία τους για να πουλήσουν την εργατική τους δύναμη ως εμπόρευμα. Έτσι προχώρησε η διαδικασία συγκέντρωσης-συγκεντροποίησης κεφαλαίου και παραγωγής, η διαμόρφωση αστικής τάξης, ο σχηματισμός μιας πολυάριθμης και συγκεντρωμένης εργατικής τάξης, η παρουσία ενδιάμεσων κοινωνικών στρωμάτων, είτε σε φθίνουσα κατάσταση (παραδοσιακή μικροαστική τάξη), είτε σε σχετικά διευρυμένη κοινωνική αναπαραγωγή (νέα μικροαστική τάξη).

Η ιδιαιτερότητα της ελληνικής περίπτωσης, μέσα στη γενικότερη διεθνική κίνηση ενσωμάτωσης όπως ιδιόμορφα εσωτερικεύεται, εγγράφεται στην κίνηση των κοινωνικών τάξεων μέσα από την πάλη τους, ως αίτιο και αποτέλεσμα ταυτόχρονα και αποκρυσταλλώνεται στα χαρακτηριστικά που λαμβάνουν οι σχέσεις ιδιοκτησίας- παραγωγής. Δεν θα μείνουμε όμως στη βυζαντινή και την οθωμανική περίοδο. Εξαιρετικές μελέτες όπως των Νίκου Σβορώνου, Σπύρου Βρυώνη, Κωσταντίνου Καραβίδα, Νικόλαου Πανταζόπουλου, Σπύρου Ασδραχά, Κωστή Μοσκώφ, Νεοκλή Σαρρή, Ηλία Νικολόπουλου και άλλων, έχουν αναδείξει τις βασικές όψεις των ιδιαίτερων κοινωνικών μορφών-σχέσεων σε συγκεκριμένες περιόδους.

1830-1870 – Ρηξικέλευθη κίνηση Κουμουνδούρου

Η περίοδος των 200 χρόνων από την Επανάσταση μέχρι σήμερα μπορεί να διαβαστεί μέσα από την εξέλιξη και τις ειδικότερες μορφές των σχέσεων ιδιοκτησίας. Το κοινωνικό ζήτημα στη χώρα μας ήταν πάντα συναρθρωμένο με το εθνικό (απελευθέρωση-ένωση-Μεγάλη Ιδέα) και το γεωπολιτικό (Ανατολικό Ζήτημα). Ακριβώς η ενότητα αυτή χαρακτηρίζει την κίνηση του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού ως κυρίαρχου/κυριαρχούμενου διαμορφώνοντας τα συγκεκριμένα περιεχόμενα του πολιτικο-κοινωνικού αγώνα.

Έτσι, το κοινωνικό ζήτημα στην Ελλάδα, την περίοδο 1830-1870, δεν έλαβε τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά μιας καπιταλιστικής διαδικασίας αποχωρισμού των παραγωγών από τα μέσα παραγωγής του και σχηματισμού μιας πολυάριθμης εργατικής/προλεταριακής τάξης προς εκμετάλλευση, αλλά την αποκατάσταση των αγροτών ακτημόνων και τη διανομή των εθνικών γαιών.

Η διανομή των εθνικών γαιών ήταν το κεντρικό κοινωνικό ζήτημα της εποχής και διόλου τυχαία ψηφίστηκε στα 50 χρόνια από την Επανάσταση του 1821, δηλαδή στις 25 Μαρτίου 1871, σε μια κίνηση υψηλού συμβολισμού από την κυβέρνηση Κουμουνδούρου. Η διανομή της γης στους ακτήμονες αγρότες, με συντηρητικό τρόπο, μέσω σταδιακής εξαγοράς και συνεπώς η δημιουργία μιας εξαιρετικά εκτεταμένης μικροϊδιοκτητικής κοινωνικής δομής, δεδομένης της λειτουργίας βασικών θεσμών του αστικού δικαίου, όπως το εμπράγματο και το κληρονομικό δίκαιο, είχε σαν αποτέλεσμα την ένωση και όχι τον αποχωρισμό των παραγωγών με τα μέσα παραγωγής, αλλά και την τάση περαιτέρω κατακερματισμού και όχι συγκεντροποίησης.

Μικροϊδιοκτησία και δημοκρατισμός, καθώς το καθολικό εκλογικό δικαίωμα (για τους άνδρες) ισχύει ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα –δεν αναφερόμαστε εδώ στη μακραίωνη δημοκρατική κουλτούρα και μνήμη της ελληνικής διαχρονίας–, αποτελούν δομικά στοιχεία του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού. Ο ευρύς σχηματισμός μικροϊδιοκτητικών στρωμάτων σε συνδυασμό με το κύμα εξωτερικής μετανάστευσης είτε πριν την αγροτική μεταρρύθμιση του Κουμουνδούρου, αλλά και μετά, στα τέλη του 19ου-αρχές 20ου αιώνα λόγω της σταφιδικής κρίσης, είχε σαν αποτέλεσμα την ανάσχεση της καπιταλιστικής συσσώρευσης λόγω έλλειψης προσφερόμενης εργατικής δύναμης.

1881-1940 – Οι αγρότες “επιτίθενται”

Η ενσωμάτωση της Θεσσαλίας, σε συνδυασμό με την απελευθέρωση-ένωση των Νέων Χωρών, προσδιόρισαν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του αγροτικού ζητήματος την περίοδο 1881-1917 και την πάλη μεταξύ των γαιοκτημόνων/φορείς αστικών κοινωνικών σχέσεων και των ακτημόνων κολλήγων, φορείς προ-αστικών/οθωμανικών κοινωνικών σχέσεων.

Η ενδυνάμωση του αγροτικού κινήματος και η μεταστροφή του από αμυντικά (δικαίωμα παραμονής-εργασίας στη γη) σε επιθετικά αιτήματα διανομής της γης (δικαίωμα απόκτησης κυριότητας), θα οδηγήσει σε μια ευρύτατη αγροτική μεταρρύθμιση που προέβλεπε απαλλοτρίωση της γης χωρίς ή με πολύ μικρή αποζημίωση το 1917 (Βενιζέλος), η οποία θα ολοκληρωθεί την περίοδο 1922-23 (Πλαστήρας).

Η δημοκρατική λύση στο ζήτημα της γης, με την πλατιά εγκαθίδρυση μικροϊδιοκτητικών μορφών παραγωγής (1871, 1917/22-23), θα οδηγήσει σε επιβράδυνση των ρυθμών καπιταλιστικής συγκέντρωσης-συγκεντροποίησης, όπως αναλύει ο Θόδωρος Σακελλαρόπουλος στο “Θεσμικός Μετασχηματισμός και Οικονομική Ανάπτυξη. Κράτος και Οικονομία στην Ελλάδα 1830-1922” (Εξάντας 1991).

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, μια κορυφαία διανοητικά και πολιτικά μορφή, επικεφαλής του αριστερού βενιζελισμού, εκφράζει τη σχετική δυναμική ήδη από το 1911-12, με το σύνθημα «Η γη στους καλλιεργητές της» την περίοδο της κορύφωσης του αγροτικού κινήματος. Ήταν η εποχή που το αγροτικό κίνημα και οι μάχιμοι διανοούμενοί του συγκρούστηκαν με την τότε επικρατούσα νομικά/ταξικά άποψη που εξέφραζαν οι καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών και η αθηναϊκή πολιτική τάξη του παλαιού πολιτικού κόσμου, σε αντίθεση με τους νομικούς της πράξης/δικηγόρους στην Ήπειρο-Θεσσαλία και τη νομολογία των τοπικών Πρωτοδικείων. Στη συνέχεια, ο Παπαναστασίου, με κυβερνητικές πρωτοβουλίες αποτυπώνει συγκεκριμένα το αίτημα για κοινωνικό μετασχηματισμό στην κατεύθυνση ενός μικροαστικού-δημοκρατικού σοσιαλισμού.

Αδυναμία ανάπτυξης φασισμού στην Ελλάδα

Ο Κώστας Βεργόπουλος στο βιβλίο του “Το Αγροτικό Ζήτημα-Η κοινωνική ενσωμάτωση της γεωργίας” (Εξάντας, 1975), παρουσιάζει τις διαφορές στη θεώρηση του αγροτικού ζητήματος με επίκεντρο τις διαμορφωθείσες νέες σχέσεις ιδιοκτησίας γης μεταξύ βενιζελικών σοσιαλιστών και του ΚΚΕ την περίοδο του Μεσοπολέμου. Οι εκτεταμένες μορφές μικροϊδιοκτησίας, η κοινωνικά εξισορροπιστική λειτουργία τους και η πολιτική κουλτούρα του δημοκρατισμού, πιθανόν να εξηγεί την αδυναμία ανάπτυξης μαζικού φασιστικού φαινομένου στην Ελλάδα σε αντίθεση με άλλες κοινωνικούς σχηματισμούς στην Ευρώπη την περίοδο του Μεσοπολέμου.

Η μαζική έλευση προσφύγων από Ιωνία, Πόντο, Ανατ. Θράκη θα δημιουργήσει κλασικές μορφές εργατικής τάξης, δηλαδή παραγωγούς χωρίς μέσα παραγωγής. Δημιουργούνται αντικειμενικές-υλικές προϋποθέσεις εμφάνισης πολυάριθμης εργατικής τάξης λόγω προσφυγιάς και όχι ενδογενούς καπιταλιστικής συσσώρευσης.

Γι’ αυτό η Μικρασιατική Καταστροφή μπορεί να θεωρηθεί ως μια μορφή πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου σύμφωνα με το σχήμα του Μιχάλη Χαραλαμπίδη στο βιβλίο “Το Νέο Ανατολικό Ζήτημα-Το Τουρκικό Πρόβλημα-Η ανθρωπιστική Ελλάδα” (Στράβων, 2020). Η πλατιά διανομή της αγροτικής γης των Νέων Χωρών με την ανταλλαγή των πληθυσμών, αλλά και τα παραχωρητήρια κυριότητας ιδιοκτησιών στους νεοϊδρυθέντες προσφυγικούς δήμους, θα ενισχύσουν τις μικροϊδιοκτητικές δομές απέναντι στις έντονες τάσεις προλεταριοποίησης στον προσφυγικό πληθυσμό την περίοδο του Μεσοπολέμου, μέσα στην όξυνση του κοινωνικού αγώνα. Όπως το συνοψίζει ο Γιάννης Βούλγαρης «η Ελλάς είναι έθνος γεωπολιτικό, ιστορικό, δημοκρατικό, μικρομεσαίο».