Γιατί ο Ερντογάν ισλαμοποιεί την Πόλη και την Αγία Σοφία

Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία και σίγουρα εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της προσπάθειας και για ιστορική τουρκοποίηση της Πόλης. Στις 18 Μαρτίου 2019 ο Ερντογάν είχε δηλώσει στο Τσανάκαλε ότι «την Ισταμπούλ δεν θα μπορέσετε να την κάνετε ποτέ Κωνσταντινούπολη». Εκείνη η δήλωση εγγράφεται στην επιμονή της Τουρκίας να επικρατήσει για την πόλη του Βοσπόρου η τουρκοπρεπής έναντι της ελληνοπρεπούς ονομασίας.

Το 1953, με αφορμή τη συμπλήρωση 500 χρόνων από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, είχε κυκλοφορήσει από την Columbia Records ένα χορευτικό τραγούδι, το “Istanbul not Constantinople”. Θα ήταν δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι αυτή η θεματική επιλογή οφείλεται στις λεπτές ιστορικές ευαισθησίες τoυ Jimmy Kennedy, ενός Ιρλανδού στιχουργού με θητεία στον βρετανικό στρατό.

Από τότε τα πράγματα έχουν αλλάξει. Έτσι, είναι πλέον δόκιμο κάποιος χρήστης της αγγλικής ή άλλης γλώσσας να αναφέρεται στη σύγχρονη Κωνσταντινούπολη (π.χ. στο Αρχαιολογικό της Μουσείο) επιλέγοντας τον όρο Istanbul. Στην Ελλάδα, όλο και περισσότερο η λέξη “Κωνσταντινούπολη” αποφεύγεται από ορισμένους κύκλους.

Αυτό γίνεται προκειμένου να περιορισθεί το ενδεχόμενο κατηγορίας ότι με τη χρήση της αναβιώνουν αλυτρωτικές αναφορές που πηγάζουν από τη Μεγάλη Ιδέα. Πρόκειται για επιλογή, μέσω της οποίας ουσιαστικά υιοθετούνται πολιτικές θέσεις της Τουρκίας και εντέλει παρεμβάσεις στην ελληνική γλώσσα. Αλλά, όποιος χρησιμοποιεί τη λέξη “Ισταμπούλ” στα ελληνικά ρισκάρει να χαρακτηριστεί ανελλήνιστος και όχι ανθέλληνας.

Η παραπάνω δήλωση του Ερντογάν είχε γίνει κατά την επέτειο της νίκης του οθωμανικού στρατού επί της Αντάντ στα Δαρδανέλλια. Ο Τούρκος πρόεδρος είχε απευθυνθεί στους Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς μετά το μακελειό στα δύο τζαμιά του Christchurch (15 Μαρτίου 2019), όπου ο Αυστραλός τρομοκράτης είχε επιδείξει το αντιτουρκικό του μένος. Τα Δαρδανέλια δεν είναι άγνωστη και ουδέτερη περιοχή για τους κατοίκους των δύο μακρινών χωρών του Ειρηνικού.

Εκεί, και συγκεκριμένα στη χερσόνησο της Καλλίπολης, χιλιάδες νέοι Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί σκοτώθηκαν το 1915 μετά από μία αποτυχημένη απόβαση δυνάμεων της Αντάντ στον πόλεμο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η στρατιωτική απόβαση είχε ως στόχο την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. To δραματικό επεισόδιο αυτής της αποτυχημένης εκστρατείας αναπαρίσταται στη συγκινητική ταινία “Gallipoli” του Peter Weir.

Πλαστό κείμενο του Ατατούρκ

Το 1984, επί Οζάλ, ο όρμος, όπου αποβιβάστηκαν οι Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί μετονομάστηκε σε όρμο ΑΝΖΑC (Australian and New Zealand Army Corps). Ως ανταποδοτική ενέργεια και μέρος μίας συμφωνίας μεταξύ των τριών χωρών η Αυστραλία έστησε στην Καμπέρα το Μνημείο Ατατούρκ. Για να καλλιεργηθεί, μάλιστα, αυτό το ευνοϊκό κλίμα ανάμεσα στις εμπλεκόμενες χώρες οι Τούρκοι εφηύραν έναν λόγο του Ατατούρκ από το 1934, ο οποίος και χαράχθηκε στο μνημείο της Καμπέρα.

Πρόκειται για ένα πλαστό κείμενο με συναισθηματικό περιεχόμενο, στο οποίο ο πατέρας της Τουρκικής Δημοκρατίας (λοχαγός του οθωμανικού στρατού το 1915 και ήρωας στα Δαρδανέλλια) υποτίθεται ότι απευθυνόταν στις μητέρες των νεκρών εισβολέων λέγοντας «αφού έχασαν τις ζωές τους, έγιναν και δικοί μας γιοι».

Κατά την επίσκεψή του στα Δαρδανέλια ο Ερντογάν εγκαινίασε και το νέο Μουσείο της Τροίας. Στην ομιλία του, με τη γνωστή ρητορική του, συνέδεσε την μάχη στην Καλλίπολη με την ανάπτυξη της περιοχής και την ίδρυση του συγκεκριμένου μουσείου. Παράλληλα, πρόβαλε απόψεις που θέλουν την Τουρκία κοιτίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, συνδέοντας τους Τρώες με τη Ρώμη και το Παρίσι.

Ο τρωικός μύθος είναι πολύ αγαπητός στους Τούρκους. Τον Οκτώβριο του 2018 η πρέσβης της Τουρκίας στην Ουγκάντα μεταμφιέστηκε σε “Ωραία Ελένη” κατά τον εορτασμό της ίδρυσης της Τουρκικής Δημοκρατίας. Ωστόσο, κάτι από την αμφίεσή της δεν άρεσε στον Μεβλούτ Τσαβούσογλου, ο οποίος είχε δώσει εντολή για την ανάκλησή της στην Άγκυρα.

Νεοθωμανική πολιτική Ερντογάν

Παρά ταύτα, το μουσείο που αντιπροσωπεύει όσο κανένα άλλο τη νεοθωμανική πολιτική του Ερντογάν και του κόμματός του είναι το “Panorama 1453”. Χτισμένο έξω από τα βυζαντινά τείχη της Κωνσταντινούπολης, το Panorama 1453 είναι αφιερωμένο στην Άλωση της Πόλης από τους Οθωμανούς. Το μουσείο ιδρύθηκε το 2009 κοντά στην Πύλη του αγίου Ρωμανού, έξω από την οποία είχε στηθεί και το μεγάλο κανόνι της Άλωσης.

Το προπαγανδιστικό του αφήγημα στηρίζεται σε ζωγραφικές αναπαραστάσεις βίαιων επεισοδίων έντονης συναισθηματικής φόρτισης που μαζί με ηχητικές επενδύσεις (π.χ. τον ήχο της κατασκευής του οπλισμού) υποκαθιστούν ιστορικά τεκμήρια. Οι εμπνευστές για τη δημιουργία αυτού του μουσείου δεν περιγράφουν τα ιστορικά δεδομένα αυτής της τομής στην ιστορία της Κωνσταντινούπολης. Αντιθέτως, επιδιώκουν την εμπέδωση στον επισκέπτη του αισθήματος ότι η πόλη κατακτήθηκε με τη βία και το δίκαιο των όπλων.

Ακόμη χειρότερα, ο επισκέπτης έχει την ψευδαίσθηση ότι συμμετέχει σε αυτήν τη δραματοποιημένη κατάσταση στο πλευρό των πολιορκητών. Το αποτέλεσμα είναι εξ ολοκλήρου κωμικοτραγικό, καθώς στην προσπάθειά τους οι Τούρκοι να δικαιώσουν ιστορικά την κατάκτηση της Πόλης και την εγκατάσταση των Οθωμανών σε αυτήν τροφοδοτούν τον όποιο αλυτρωτισμό.

Η σύνδεση των Τούρκων με το πρόσωπο του Μωάμεθ Β’ του Πορθητή αποτελεί φετίχ του κόμματος του Ερντογάν. Μάλιστα, ο τελευταίος είχε ζητήσει τη μετατροπή σε χώρο προσευχής του Τζαμιού Φετιγιέ στην Αθήνα, πιθανότατα γιατί οι σύμβουλοί του έκριναν ότι η ονομασία του μνημείου συνδέεται με την κατάληψη της Αθήνας από τον Πορθητή.

Ωστόσο, το Φετιγιέ, κτίσμα του 17ου αιώνα, πρέπει να ονομάστηκε έτσι σε ανάμνηση της κατάληψης του Χάνδακα από τους Οθωμανούς το 1669. Η εμπλοκή του Ερντογάν στα της μουσουλμανικής μειονότητας και στα των μνημείων της Αθήνας εκπληρώνει το δόγμα του στρατηγικού βάθους του Νταβούτογλου, που θέλει την Τουρκία να δρα στον ιστορικό χώρο των Οθωμανών.

Οι ρίζες της Ευρώπης στην Τουρκία

Οι Τούρκοι επιχειρούν να συνδέσουν με το πρόσωπο του Πορθητή διάφορα μνημεία της χώρας τους. Ένα από αυτά είναι και η Αγία Σοφία Τραπεζούντας που από το 2013 λειτουργεί ως τζαμί και όχι ως επισκέψιμο μουσείο, όπως ίσχυε έως τότε. Να σημειωθεί ότι η Αγία Σοφία Τραπεζούντας μετατράπηκε σε τζαμί όχι αμέσως με την κατάληψη του Πόντου από τον Πορθητή, αλλά αργότερα, προς τα τέλη του 16ου αιώνα.

Η πολιτική χρήση της ιστορίας είναι κανόνας στην Τουρκία. Πριν από χρόνια, το 1988, ο Οζάλ είχε εκδώσει στα γαλλικά ένα βιβλίο με τον τίτλο “La Turquie en Europe” (“Η Τουρκία στην Ευρώπη”), στο οποίο διατύπωσε τη θεωρία ότι οι ρίζες του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού βρίσκονται στην Τουρκία και ότι αυτές είναι πιο βαθιές ακόμη και από εκείνες των Ελλήνων στη Μικρά Ασία.

Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου, ο Οζάλ ανέφερε την επίσκεψη του Μωάμεθ Β’ του Πορθητή στην Τροία, όπως αυτή παραδίδεται από τον σύγχρονό του ιστορικό Μιχαήλ Κριτόβουλο. Εν προκειμένω ο Οζάλ δεν χρειάστηκε να εφεύρει μία ιστορία, όπως έγινε με τον πλαστό λόγο του Ατατούρκ προς τις μητέρες των νεκρών εισβολέων. Η επίσκεψη του Πορθητή στην Τροία και η αναζήτηση των τάφων του Αχιλλέα και του Αίαντα πλάστηκε ως επεισόδιο από τον ίδιο τον Κριτόβουλο.

Έχοντας υπόψη την επίσκεψη του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Τροία, όπως αυτή παραδίδεται από τον Αρριανό (2ος αι. μ.Χ.), ο Κριτόβουλος έπλεξε το εγκώμιο του Οθωμανού ηγεμόνα αντιστοιχώντας τον με τον Μακεδόνα στρατηλάτη. Αυτήν τη φορά ήταν η σειρά ενός Ανατολίτη να εκστρατεύσει νικηφόρα προς τη Δύση! Μετά την έκδοση του πονήματος του Οζάλ ο Σπύρος Βρυώνης δημοσίευσε βιβλίο με τον εύστοχο τίτλο “Το τουρκικό κράτος και η ιστορία: η Κλειώ συναντά τον Γκρίζο Λύκο” (μεταφράστηκε από τα αγγλικά στα ελληνικά το 1993).

Σε αυτό, εκτός από την ανάλυση των στρεβλών θέσεων του Οζάλ, αλλά και του Ατατούρκ, παρουσιάστηκε η εμπλοκή του τουρκικού κράτους στη χάραξη των ιστοριογραφικών τάσεων για την τουρκική ιστορία, ιδίως στα αμερικανικά πανεπιστήμια. Ο Σπύρος Βρυώνης, κορυφαίος ιστορικός του μεσαιωνικού και νεότερου Ελληνισμού, υπήρξε παράδειγμα υποδειγματικού ερευνητή. Πέθανε στο Σακραμέντο (Καλιφόρνια) σε ηλικία 90 ετών την Δευτέρα 11 Μαρτίου 2019.