H θεώρηση του κόσμου κατά το κλασικό Ισλάμ

Οι νομικοί συνδέουν τις έννοιες αυτές με τον Μωάμεθ, ο οποίος στέλνοντας μηνύματα προς τους Πέρσες, Αβησσυνούς και Βυζαντινούς αυτοκράτορες τους καλούσε να επιλέξουν μεταξύ προσηλυτισμού στο Ισλάμ και πολέμου. Εάν κι εφόσον οι ηγέτες της Επικράτειας του Πολέμου αποδεχτούν το Ισλάμ, η περιοχή γίνεται μέρος του dar al−Islam, όπου επικρατεί ο ισλαμικός νόμος. Αντιθέτως, εάν μια ισλαμική περιοχή καταληφθεί από μη Μουσουλμάνους, γίνεται Επικράτεια του Πολέμου στο μέτρο που αντικαθίσταται ο ισλαμικός νόμος.

Ο χωρισμός του κόσμου συνδέεται με το δόγμα του ιερού πολέμου (τζιχάντ), η διεξαγωγή του οποίου προϋποθέτει επίγνωση ποια επικράτεια είναι μουσουλμανική και ποια όχι. Η τζιχάντ διατηρεί τον κύριο λόγο ύπαρξής της όσο χρονικό διάστημα το μουσουλμανικό κράτος έχει να αντιμετωπίσει εχθρούς, ανεξαρτήτως αν έχουν δρομολογηθεί ή όχι εχθροπραξίες. Σύμφωνα με την πλειοψηφία των νομικών του Ισλάμ καθήκον του εκάστοτε ηγεμόνα των Μουσουλμάνων είναι να μειώσει την Επικράτεια του Πολέμου και να επεκτείνει την Επικράτεια του Ισλάμ πραγματοποιώντας τζιχάντ είτε με ειρηνικά μέσα, εάν είναι δυνατόν, είτε με τρόπο βίαιο, εάν κριθεί απαραίτητο.

Στην ιστορική διαδρομή του Ισλάμ η ανάγκη σύναψης συμμαχιών και διακρατικών συνθηκών επέβαλε ώστε, εκτός από τις δύο Επικράτειες, οι Μουσουλμάνοι να αναγνωρίσουν και μια τρίτη: την Επικράτεια της Συνθήκης (dar al−sulh ή dar al−ahd). Κατά κανόνα αυτή δεν κατοικούνταν από Μουσουλμάνους, ήταν φόρου υποτελής στο ισλαμικό κράτος ή είχε συνάψει εκεχειρία ή άλλη συμφωνία με αυτό. Οι περισσότεροι νομικοί του Ισλάμ έκριναν ότι το μέγιστο χρονικό όριο για οποιαδήποτε ανακωχή είναι δέκα χρόνια, αν και τίποτα δεν εμπόδιζε τον Μουσουλμάνο κυβερνήτη να την ανανεώνει, εάν έκρινε πως αυτό ήταν προς το συμφέρον της ισλαμικής κοινότητας.

H Επικράτεια της Συνθήκης προσωρινά δεν αποτελούσε για τους Μουσουλμάνους αντικείμενο ιερού πολέμου (jihad)*. H αναγνώρισή της από τους νομομαθείς του Ισλάμ βασίστηκε στο παράδειγμα του προφήτη Μωάμεθ, ο οποίος είχε συνάψει συνθήκη με τους Χριστιανούς του Nα-τζράν, στους οποίους παρείχε ασφάλεια έναντι πληρωμής φόρου. Βασίστηκε επίσης στη συνθήκη που έκανε ο Μωάμεθ το 628 στην περιοχή Xουνταïμπίγια (Hudaybiyyah), κοντά στη Μέκκα, με τους αντιπάλους του της φυλής Κουράις (Quraysh) που κατείχαν την πόλη. Αυτή η συνθήκη διευθέτησε τις διαφορές μεταξύ Μέκκας και Μεδίνας θεσπίζοντας δεκαετή ειρήνη, η ο οποία ωστόσο παραβιάστηκε μετά από δύο χρόνια.

Ισλάμ και κεφαλικός φόρος

H διπλή διαίρεση του κόσμου είναι απόρροια της τζιχάντ και διατηρεί την εγκυρότητά της έως ότου εγκαθιδρυθεί ένα παγκόσμιο ισλαμικό κράτος, μέχρις ότου δηλαδή επιτευχθεί η οικουμενοποίηση του Ισλάμ. Ως Επικράτεια του Ισλάμ (dār al−Islam) νοείται γενικά η επικράτεια όπου κυριαρχεί ο ισλαμικός νόμος και η κοινότητα των Μουσουλμάνων (umma) ασκεί την πολιτική της κυριαρχία.

Στην επικράτεια αυτή συμπεριλαμβάνονταν επίσης οι μη−μουσουλμανικές κοινότητες (dhimmīs), των οποίων τη ζωή, την περιουσία και τη θρησκευτική αυτονομία εγγυούνταν το ισλαμικό κράτος, υπό τον όρο ότι εκείνες δέχονταν να είναι υποτελείς στους μουσουλμάνους και να πληρώνουν κεφαλικό φόρο (jizya) -όπως προβλέπει το Κοράνι (Σούρα 9:29)-, και έναν έγγειο φόρο, το χαράτσι (kharāj)**. Σύμφωνα με τον μουσουλμάνο νομικό αλ−Mαουάρντι (περ. 974−1058) «Και οι δύο φόροι λαμβάνονται από τους mushrikun (σ.σ. άπιστους) ως ένδειξη της υποταγής και της ταπείνωσής τους».

Όσον αφορά την επιβολή και είσπραξη του κεφαλικού φόρου (jizya) από τους απίστους (Χριστιανούς και Εβραίους) ο Mαουάρντι σημειώνει: «Η jizyah επιβάλλεται ως κεφαλικός φόρος — και η λέξη προέρχεται από το jazaa (τιμωρούσε, αποζημίωνε) — είτε ως ποινή για την απιστία τους, οπότε επιβάλλεται για να τους ταπεινώσει, είτε ως αποζημίωση που καταβάλλεται σε αντάλλαγμα για την εγγύηση της ασφαλούς διέλευσής τους, οπότε εισπράττεται με ευγένεια από αυτούς. Η βάση αυτών των ερμηνειών είναι η ρήση του Αλλάχ: «Πολεμήστε εκείνους από τους ανθρώπους του Βιβλίου που δεν πιστεύουν στον Αλλάχ και στην Έσχατη Ημέρα, που δεν απαγορεύ-ουν ό,τι έχει απαγορεύσει ο Αλλάχ και ο Αγγελιοφόρος Του, και που δεν υιοθετούν το δόγμα της αλήθειας, έως ότου πληρώσουν τη jizyah με το χέρι τους σε κατάσταση ταπείνωσης» (Κοράνι 9: 29)***».

“Η Επικράτεια του Πολέμου”

Οι νομομαθείς του Ισλάμ δεν κατέληξαν σε ομοφωνία για το τι ακριβώς είναι dar al−Islam και τι είναι dar al−harb, ενώ διαφωνούν και στη μέθοδο που πρέπει να ακολουθηθεί για να τις ορίσουν. Μερικοί δίνουν έναν συγκεκριμένο ορισμό για έκαστη επικράτεια (dar). Άλλοι ορίζουν μόνο τη μία επικράτεια, και θεωρούν ότι η άλλη περιλαμβάνει κάθε περιοχή που μένει εκτός αυτού του ορισμού.

H πρώτη μέθοδος είναι κατάλληλη για όσους κατατάσσουν τις μη-μουσουλμανικές περιοχές είτε σε Επικράτεια του Πολέμου (dār al−ḥarb) είτε σε Επικράτεια του Ισλάμ (dār al−islām). H δεύτερη ταιριάζει καλύτερα σε όσους κρίνουν ότι τα μη-μουσουλμανικά εδάφη, στο σύνολό τους, είναι Επικράτειες του Πολέμου. Επί αυτών των θεμάτων διαφορετικές απόψεις έχουν διατυπώσει οι κορυφαίοι Μουσουλμάνοι νομικοί Αμπού Xανίϕα (Abu Hanifa, 699 – 767 μ.Χ.) και Αλ Σαϕίι (Al Shafi’i, 767–820 μ.Χ.).

Ο όροι dar al−Islam και dar al−harb δεν περιέχονται στο Κοράνι ούτε στα Χαντίθ, δηλαδή στις παραδόσεις που γνωστοποιούν τα λόγια και τα έργα του προφήτη Μωάμεθ. Τα Χαντίθ είναι κεντρικής σημασίας για την κατανόηση του μηνύματος του Κορανίου και την παροχή συμπληρωματικού υλικού στους Μουσουλμάνους για νομικά, δογματικά, ηθικά και πολιτικά ζητήματα, των οποίων οι απαντήσεις δεν βρίσκονται στο Κοράνι****.

H σχηματική αυτή θεώρηση της παγκόσμιας τάξης ως κατανεμημένης σε δύο ή τρεις επικράτειες ενείχε αρκετές δυσχέρειες, υιοθετήθηκε όμως ευρέως, παρά την έλλειψη ομοφωνίας μεταξύ των νομικών του Ισλάμ. Κατά τον 19ο αιώνα λ.χ. τους Ινδούς μελετητές του ιερού νόμου δίχαζε το ζήτημα εάν η κείμενη υπό βρετανική κυριαρχία Ινδία παρέμενε Επικράτεια του Ισλάμ ή είχε γίνει Επικράτεια του Πολέμου. Παρόμοιοι προβληματισμοί υπήρξαν και σε άλλες μουσουλμανικές περιοχές από τη Βόρεια Αφρική έως τη Νοτιοανατολική Ασία.

Η αναφορά Γκουναΐμι

Αξιοσημείωτη είναι η κάτωθι επισήμανση του Mοχάμαντ Ταλάτ Αλ Γκουναΐμι, καθηγητή Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας, που αναδεικνύει τη βασική για τους Μουσουλμάνους προϋπόθεση για τον ορισμό μιας περιοχής ως Επικράτεια της Συνθήκης (dar al-suhl ή dar al-ahd):

«Στην πραγματικότητα, ανεξάρτητα από τη θεωρία που υιοθετούμε, η πραγματικότητα παραμένει ότι ένα μη μουσουλμανικό κράτος δεν μπορεί να συνάψει ειρηνικές σχέσεις με το ισλαμικό κράτος, εκτός αν υποκύψει σε κάποιο είδος εξάρτησης. Κατά συνέπεια, ο κλασικός νόμος της ειρήνης δεν ανέχεται την αρχή της νομικής ισότητας, στην πλήρη μορφή της, μεταξύ του μουσουλμανικού κράτους από τη μία πλευρά και του μη μουσουλμανικού κράτους από την άλλη.»

Στην εποχή μας όλα τα μουσουλμανικά κράτη έχουν αποδεχτεί τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και είναι μέλη του ΟΗΕ. Ο Χάρτης δεν επιτρέπει τη χρήση ή την απειλή βίας εναντίον άλλου κράτους, εκτός εάν αυτό βρίσκεται σε αυτοάμυνα. Προκειμένου να εναρμονιστεί αυτή η πραγματικότητα με το ισλαμικό δίκαιο νεωτεριστικές θεωρήσεις επιχειρούν να επανεξετάσουν την κλασική αντίληψη διαίρεσης του κόσμου σε dar al-Islam και dar al-harb και τις πολιτικές συνεπαγωγές της.

 

---

 

*Ο Bernard Lewis (H Πολιτική Γλώσσα του Ισλάμ, εκδ. Παπαζήση 2011, σελ. 190) επισημαίνει ότι: «Σύμφωνα µε τα νομικά βιβλία, αυτό το καθεστώς πολέμου μπορεί να διακοπεί, όταν θεωρηθεί πρόσφορο, από µιαν εκεχειρία ή ανακωχή περιορισμένης διάρκειας: Δεν μπορεί όμως να τερματισθεί µε ειρήνη παρά µόνον µε την τελική νίκη.»

**Daniel C. Dennett, όπ. παρ., σελ. 13: “kharaj meant land tax, jizya, poll tax”. (kharaj σήμαινε φόρος γης, τ(ί(ια, κεφαλικός φόρος.) Ο Μουσουλμάνος ιστορικός του 9ου αιώνα Mπαλαντούρι (Aḥmad ibn Yaḥyā al-Balādhurī) αναφέρεται στην καταβολή των ανωτέρω δύο φόρων ως εξής: «O Ibn-az-Zainabi έκανε ειρήνη µε τον Salamah μετά από κάποιες μάχες, µε προϋπό9εση να γίνουν dhimmiς οι κάτοικοι, πληρώνοντας τζίζια και χαράτζ».

***Με τη λέξη “Βιβλίο” εννοείται η Αγία Γραφή, και “άνθρωποι του Βιβλίου” ονομάζονται οι Χριστιανοί και οι Εβραίοι.

****Κάθε χαντίθ αποτελείται από δύο συστατικά: το matn και το isnād. Το matn είναι το κείμενο της έκθεσης (π.χ., είπε ο Προφήτης, “Οι πράξεις κρίνονται από τις προ- θέσεις τους”) και το isnād είναι η αλυσίδα των μεταδοτών που αφηγήθηκαν τη ρήση ή στάση του Προφήτη (π.χ. «ο Mαλίκ ανέφερε από τον Nαϕί, ο οποίος ανέφερε από τον Ιμπν Ομάρ, ότι ο Προφήτης είπε…»).