Η αναπόφευκτη αυτοκτονία της Ελλάδας…

Τέτοιες μέρες πριν από περίπου 2400 χρόνια η Ελλάδα είχε μια τελευταία ελπίδα να προλάβει να συγκροτηθεί σε ενιαίο κράτος και να μην αφανιστεί. Υπογραφόταν η ειρήνη του Νικία, σε μια προσπάθεια να ειρηνεύσουν Αθήνα και Σπάρτη, αλλά και περιφερειακές δυνάμεις της εποχής εκείνης. Εντούτοις η Ελλάδα τελικά οδηγήθηκε στην αυτοκτονία. Μαζί της χάθηκε για δύο χιλιάδες χρόνια από παντού και η δημοκρατία, καθώς πλέον κυριάρχησαν δεσποτικά επί της ουσίας καθεστώτα. Όσον αφορά τον τόπο μας, ό,τι κερδήθηκε με τόσο αίμα και θυσίες στους Περσικούς Πολέμους, χάθηκε με τη “φαγωμάρα” όχι μόνον της Αθήνας και της Σπάρτης, αλλά και άλλων δευτεραγωνιστών, όπως π.χ. της Κορίνθου, που έπαιξε κι αυτή τον μοιραίο ρόλο της.

Χάθηκαν όλα από γινάτια, απληστία και φιλοδοξίες ή, μήπως, η πτώση των αρχαίων αθηναϊκών δημοκρατιών ήταν μονόδρομος, εξαιτίας της επεκτατικής πολιτικής που κάθε ισχυρό κράτος εφαρμόζει σχεδόν με μαθηματική ακρίβεια και νομοτελειακά, και στην οποία λειτουργεί πάντα μια αντίρροπη δύναμη; Τι δείχνει η σύγχρονη ιστορία, όπου έναντι της λογικής της ειρήνης υψώνεται πάντα απειλητικά κάποια επεκτατική κίνηση μιας υπερδύναμης; Συζητήσαμε το θέμα με τον ιστορικό και δημοσιογράφο κ. Κάρολο Μπρούσαλη. Υπήρχαν περιθώρια επιλογής; Μπορούσε ο τόπος μας να μην οδηγηθεί στις μοιραίες αποφάσεις και στην καταστροφή;

«Ευκαιρίες υπήρξαν, αλλά χάθηκαν εξαιτίας της παρουσίας συγκεκριμένων προσώπων στο προσκήνιο, που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο σε συνδυασμό και με άλλους παράγοντες. Ήταν η εποχή που μόλις άρχιζε να χτίζεται η εθνική συνείδηση, αμέσως μετά τους περσικούς πολέμους, όταν Αθηναίοι και Σπαρτιάτες και οι λοιπές ελληνικές δυνάμεις κινήθηκαν αμέσως επιθετικά και άρχισαν να ελευθερώνουν τα νησιά και την Ιωνία από τον περσικό ζυγό. Η εθνική συνείδηση ήταν στα σπάργανα», λέει ο κ. Μπρούσαλης. Και προσθέτει:

«Τότε δημιουργήθηκε μια ελληνική συμμαχία, την οποία οι Σπαρτιάτες “φρόντισαν” με τη συμπεριφορά τους να αφήσουν στα χέρια των Αθηναίων: Η σκαιά συμπεριφορά του βασιλιά της Σπάρτης, Παυσανία, σε αντίθεση με τη γλυκύτητα και την πολιτικότητα του Αθηναίου Αριστείδη, έκαναν τους κατοίκους των άλλων πόλεων να βλέπουν με καλό μάτι μια σύμπραξη με την Αθήνα, που, χάρη στην εξοπλιστική πολιτική του Θεμιστοκλή, διέθετε και έναν πανίσχυρο στόλο. Οι Σπαρτιάτες αποχώρησαν από τα πεδία των μαχών και η στιγμή βρήκε τους Αθηναίους σαν έτοιμους από καιρό».

Η Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία αποφασίστηκε σε συνέλευση των ενδιαφερομένων στο ιερό νησί της Δήλου και ονομάστηκε “Συμμαχία της Δήλου”, όμως η πρωτοκαθεδρία των Αθηναίων ήταν  αναμφισβήτητη. “Οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους”, έλεγαν στην αρχαιότητα. Μέσα σε 15 χρόνια, η συμμαχία είχε εκδιώξει τους Πέρσες από τα μικρασιατικά παράλια και από τον Εύξεινο Πόντο και είχε απαλλάξει τις θάλασσες από τους πειρατές. Το θαλάσσιο εμπόριο αναζωογονήθηκε κι όλες οι πόλεις της συμμαχίας ένιωθαν ικανοποίηση από την κατάσταση έτσι όπως είχε διαμορφωθεί. Όμως αυτό ενοχλούσε την Σπάρτη βαθύτατα. Μπορούσε άραγε η Σπάρτη να αδιαφορήσει στον επεκτατισμό (με συμμαχίες) των Αθηναίων και στην αίγλη τους;

Η παγίδα του Θουκυδίδη

«Όχι, αν θεωρήσουμε ότι στ’ αλήθεια ισχύει η «Παγίδα του Θουκυδίδη», θεωρία που ανέπτυξε ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας, Γκράχαμ Τίλετ Άλισον», λέει ο κ. Μπρούσαλης. «Αυτή αναφέρεται στην τάση μιας υπερδύναμης να εμποδίσει μια άλλη δύναμη που αναδύεται, να κυριαρχήσει στον χώρο. Αυτή η τάση οδηγεί αναπόφευκτα στον πόλεμο. Ο Άλισον βασίζει την θεωρία του στην εκτίμηση του Θουκυδίδη, ότι ο Πελοποννησιακός πόλεμος ουσιαστικά έγινε επειδή η τότε υπερδύναμη, Σπάρτη, φοβήθηκε την άνοδο της επιρροής που η Αθήνα ασκούσε στις άλλες πόλεις – κράτη μετά τους Περσικούς πολέμους».

Όμως, όπως τονίζει ο ίδιος, «την ευκαιρία την έδωσε στη Σπάρτη η ίδια η Αθήνα: Ο Αριστείδης κάποια στιγμή πέθανε και η νέα φρουρά δεν είχε τα ίδια μυαλά. Η Αθήνα, από πρώτη μεταξύ ίσων, μεταβλήθηκε σε κυρίαρχο της συμμαχίας. Οι αποστασίες των διαφόρων πόλεων ήρθαν ως φυσικό επακόλουθο και οι Αθηναίοι τις ξανάφερναν πίσω με τη βία των όπλων. Η Σπάρτη που είχε χάσει το παιχνίδι, προσπάθησε να επωφεληθεί. Η αντιπαλότητα λίγο λίγο κορυφωνόταν και κάποια στιγμή, δυο συνασπισμοί, η Πελοποννησιακή συμμαχία και η Αθηναϊκή βρέθηκαν αντιμέτωπες στο πεδίο της μάχης».

Συγκρούσθηκαν στην Τανάγρα, το 457 π. Χ. Αυτή η σφοδρή σύγκρουση κράτησε δυο μέρες με βαριές απώλειες για τους αντιπάλους. Δεν έγινε κανένα βήμα προς την ειρήνη, καθώς στην ουσία νίκησαν οι Σπαρτιάτες, και οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν σε στεριά και θάλασσα, χωρίς καθοριστικές νίκες. Μια γενιά αργότερα, στα 431 π. Χ., οι Έλληνες οδηγήθηκαν αναπόφευκτα στον αιματηρό “παγκόσμιο πόλεμο” της αρχαιότητας, που με διαλείμματα κράτησε επίσης μια γενιά. Τον είπαν Πελοποννησιακό πόλεμο και ήταν καταδικαστικός για όλους, έστω και αν πρόσκαιρα οι Σπαρτιάτες θεωρήθηκαν νικητές. Αποδυναμώθηκαν οι πάντες και έμεινε να κυριαρχεί η βαριά λαβωμένη Σπάρτη, που αντιμετώπιζε οξύτατα προβλήματα η ίδια και δεν είχε ούτε την κατάλληλη ηγεσία ούτε τις δυνάμεις να ηγηθεί.

Ο εμπρηστής-Κόρινθος

Ποιος άναψε το φιτίλι σε αυτή την καταστροφική για όλους αναμέτρηση, ποιος ήταν ο εμπρηστής τελικά; Ήταν στην ουσία μόνον ένας; «Εμπρηστής τυπικά ήταν η Κόρινθος», λέει ο κ. Μπρούσαλης. «Το μίσος των Κορινθίων για τους Αθηναίους βαστούσε αιώνες, από την εποχή που η αποικία της Κορίνθου, Κέρκυρα, αυτονομήθηκε από τη μητρόπολη και, χάρη στην βοήθεια που της παρείχε η Αθήνα, ανεξαρτητοποιήθηκε. Η Αθήνα ενδιαφερόταν από πλευράς της να έχει σύμμαχο την Κέρκυρα, επειδή το νησί είναι “σκαλοπάτι” για την Κάτω Ιταλία και τη Σικελία, με τις οποίες οι Αθηναίοι είχαν προσοδοφόρες εμπορικές σχέσεις».

Υπήρχαν λοιπόν τα οικονομικά συμφέροντα της εποχής. Ομως γιατί “τράβηξε το σχοινί” τόσο πολύ η Κόρινθος αργότερα; «Η Κόρινθος είχε ανοιχτό μέτωπο με τα Μέγαρα και συνοριακές διαφορές. Οι Μεγαρείς στα 458 π. Χ., ένα χρόνο πριν από την φονική μάχη στην Τανάγρα, αποσχίσθηκαν από την Πελοποννησιακή και εντάχθηκαν στην Αθηναϊκή, οπότε οι Αθηναίοι τους βοήθησαν να χτίσουν από τα Μέγαρα ως το λιμάνι της Νίσας τείχος που ωφελούσε και τους ίδιους. Οι Κορίνθιοι το είδαν ως μεγάλη απειλή, καθώς οι Αθηναίοι έφταναν πλέον ως τα σύνορά τους. Έτσι εντάθηκε η έχθρα.

»Το αντιαθηναϊκό μένος των Κορινθίων τούς οδήγησε να αντιδράσουν και στη συμφωνία για την ειρήνη του 421 π. Χ., την Νίκειο ειρήνη. Αποχώρησαν από την Πελοποννησιακή συμμαχία και προσπάθησαν να δημιουργήσουν τρίτο μέτωπο μαζί με το ως τότε ουδέτερο Άργος, την Ήλιδα και τη Μαντινεία. Κι όταν τελικά νικήθηκε η Αθήνα στον μεγάλο πόλεμο, οι Κορίνθιοι, μαζί με τους Θηβαίους, απαιτούσαν από τους Σπαρτιάτες να ξεθεμελιωθεί η ηττημένη πόλη και να μεταβληθεί σε απέραντο χωράφι. Οι Σπαρτιάτες δεν τους έκαναν το χατίρι».

Και σήμερα τα ίδια

Μπορούσε η Αθήνα να περιορίσει τις φιλοδοξίες της ώστε να μην προκαλεί τη Σπάρτη ή θα ήταν σαν να λέγαμε σήμερα ότι μια υπερδύναμη πρέπει να αυτοπεριορίζεται για να μην προκαλεί την άλλη; «Ο ισχυρός άνδρας της Αθήνας εκείνου του καιρού, ο Περικλής, είχε πεισθεί ότι ο πόλεμος με την Πελοποννησιακή Συμμαχία ήταν πραγματικά αναπόφευκτος, αν όχι καλοδεχούμενος, όπως σημειώνει ο Θουκυδίδης. Κι αν δεχτούμε την θεωρία “Παγίδα του Θουκυδίδη”, μπορούμε να ερμηνεύσουμε τις σημερινές καταστάσεις που ταλανίζουν τον πλανήτη αλλά και τις τότε», απαντά ο κ. Μπρούσαλης. Και συμπληρώνει:

«Για παράδειγμα, ο πόλεμος στην Ουκρανία κάλλιστα μπορεί να αποδοθεί στον φόβο των ΗΠΑ ότι η Ρωσία του Πούτιν θα έφθανε να αμφισβητήσει την αμερικανική πρωτοκαθεδρία. Να υπενθυμίσουμε ότι οι Αμερικανοί, το 1962, μπλόκαραν τους σοβιετικούς πυραύλους που κατευθύνονταν στην Κούβα, μη θέλοντας να έχουν μόνιμη απειλή στο μαλακό τους υπογάστριο. Και, το 1983, δεν δίστασαν να εισβάλουν στο μικρότερο από τη Σάμο, κράτος-νησάκι, στη Γρενάδα, μόλις πήρε εκεί την εξουσία ο Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός. Οι ΗΠΑ έκριναν ότι η Γρενάδα θα γινόταν “σκαλοπάτι” των Σοβιετικών προς την Αμερική.

»Οπότε, ήξεραν πώς θα αντιδρούσε ο Πούτιν αν έκαναν κάτι αντίστοιχο στη δική του περιοχή. Έστω κι αν δεν είχαν σκοπό να του κάνουν το χατίρι, έσπρωξαν τον Ζελένσκι να ζητήσει ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ (δηλώσεις Μπάιντεν). Με τον τρόπο αυτόν, έλεγαν στον Πούτιν ότι πρόκειται να εγκατασταθούν στο μαλακό υπογάστριο της Ρωσίας, πιστεύοντας ότι αυτός θα εισβάλει στην Ουκρανία (όπως που έγινε) κι έτσι θα καταφέρουν να τον εκμηδενίσουν». Ο ιστορικός συμπληρώνει ότι μία άλλη αναδυόμενη απειλή για τις ΗΠΑ είναι η Κίνα και κανείς δεν ξέρει με βεβαιότητα πού θα μπορούσε να οδηγήσει αυτό.

Η κακή συγκυρία στις ηγεσίες

Όσον αφορά στην Ελλάδα πριν τον Πελοποννησιακό Πόλεμο ή και κατά την διάρκειά του, υπήρχε η δυνατότητα οι δύο υπερδυνάμεις “να τα βρούνε”; Ο κ. Μπρούσαλης εκτιμά ότι «ήταν θέμα ηγεσιών. Ο θάνατος του Περικλή, εξαιτίας του λοιμού, άνοιξε τον δρόμο στους δημαγωγούς. Του Κλέωνα κυρίως, ο οποίος υποδαύλιζε τη συνέχιση του πολέμου “μέχρι τελικής πτώσεως” της Σπάρτης. Και στρατηγός των Σπαρτιατών προέκυψε ο Βρασίδας που επιθυμούσε τον αφανισμό της Αθήνας. Έτυχε να σκοτωθούν και οι δύο στη μάχη της Αμφίπολης (το 422 π.Χ.). Βρήκαν τότε χώρο να κινηθούν ο ειρηνιστής Αθηναίος Νικίας και ο ειρηνόφιλος Σπαρτιάτης βασιλιάς, Πλειστοάνακτας. Τα βρήκαν και υπέγραψαν ειρήνη με διάρκεια 50 χρόνια».

Όμως δεν κράτησε για καιρό η ειρήνη που θα έδινε ίσως στην Ελλάδα το χρόνο να προλάβει να διαμορφωθεί σε ενιαίο δημοκρατικό κράτος ή πάντως να νικήσει κάποιος χωρίς να αποδυναμωθούν οι πάντες. Στη σημερινή Σικελία, εντάθηκαν οι ανταγωνισμοί, γιατί οι Συρακούσες άρχισαν να παίζουν το ρόλο της τοπικής υπερδύναμης. «Κάποια στιγμή η αύξηση της δύναμης των Συρακουσών στην Σικελία προκάλεσε τον φόβο των άλλων πόλεων», λέει ο κ. Μπρούσαλης. «Οι Συρακούσες μετατρέπονταν σε ηγέτιδα πόλη με τάσεις να θέσουν κάτω από τον έλεγχό τους ολόκληρη τη μεγαλόνησο. Όμως η συμμαχία των Συρακουσών με τη Σπάρτη τρόμαζε και την Αθήνα. Τοπικά, η συμμαχία των Συρακουσών με τον Σελινούντα  στη Νότια Σικελία τρόμαζε την, επίσης ελληνική εκεί πόλη, Έγεστα. Οι Εγεσταίοι κατέφυγαν στην Αθήνα.

»Ήταν πρόθυμοι να πληρώσουν τα έξοδα του στόλου, αν οι Αθηναίοι έστελναν τα πλοία τους. Στην Εκκλησία του Δήμου οι συζητήσεις ήταν δραματικές. Μια τέτοια εκστρατεία έβαζε σε κίνδυνο την ίδια την υπόσταση της Αθήνας, της οποίας η δύναμη στηριζόταν στον στόλο της. Αποφασίστηκε να σταλούν κάποιοι να δουν από κοντά, πώς είχε η κατάσταση εκεί. Τον Μάρτιο του 415 π.Χ., η αποστολή γύρισε στην Αθήνα εντυπωσιασμένη από τον πλούτο που της επιδείχτηκε και είχε μαζί πρεσβεία Εγεσταίων με εξήντα τάλαντα ως πρώτα έξοδα για την εκστρατεία. Στην Εκκλησία του Δήμου έγινε μάχη. Η πλευρά του Νικία υποστήριζε ότι ήταν παρακινδυνευμένο να φύγει ο στόλος, η πλευρά του ανερχόμενου Αλκιβιάδη πλειοδοτούσε στην πραγματοποίηση της εκστρατείας. Αποφασίστηκε η εκστρατεία να γίνει. Η, με διάρκεια 50 χρόνων “Ειρήνη του Νικία” τηρήθηκε μόλις έξι χρόνια».

Γιατί όμως ηττήθηκε ο Νικίας και το κόμμα της ειρήνης και “πέρασε” στην ουσία η γραμμή του Αλκιβιάδη που επέμεινε για την εκστρατεία στη Σικελία, η οποία ήταν και η χαριστική βολή; Τόσο σπουδαία ήταν η αγορά της Σικελίας; Είχαν οι Αθηναίοι τόση αυτοπεποίθηση ότι θα νικούσαν τους Σπαρτιάτες; «Έπαιξε ρόλο ότι ο Νικίας ήταν ηγέτης των αριστοκρατών της Αθήνας. Ο Αλκιβιάδης ήταν ουσιαστικά διάδοχος του Περικλή και πιο δημοφιλής στον λαό. Στη συζήτηση που έγινε στο Δήμο, ακόμα και ο Νικίας κατάλαβε ότι “θα περνούσε” του Αλκιβιάδη, ο κόσμος ήταν υπέρ της εκστρατείας και όλοι θεωρούσαν ότι το ναυτικό της Αθήνας θα υπερείχε. Η ήττα των Συρακουσίων θα ερμηνευόταν ως ήττα της Σπάρτης, ενώ η Αθήνα θα ανέβαζε το γόητρό της στους τρίτους. Οπωσδήποτε, το ρίσκο ήταν υπερβολικό και η κατάληξη υπήρξε δικαίωση των φόβων του Νικία, ο οποίος δεν έζησε να την δει».