Η αντίσταση στην Κατοχή – Γιατί η λαϊκή επανάσταση ήταν ανέφικτη

Υπολογίζεται ότι, όταν οι Γερμανοί εγκατέλειψαν την Ελλάδα, οι αντιστασιακές οργανώσεις στην Κατοχή συμπεριλάμβαναν πάνω από 2.000.000 άτομα, η συντριπτική πλειονότητα των οποίων ανήκε στο ΕΑΜ, ενώ οι ένοπλες αντιστασιακές οργανώσεις έφθαναν τους 90.000 μαχητές εκ των οποίων οι 70.000 ήταν μαχητές του ΕΛΑΣ. Ο Δημήτρης Γληνός, που είχε προσχωρήσει στο ΚΚΕ μετά την αλλαγή της θέσης του στο Μακεδονικό, το 1936, θα αναλάβει να συντάξει το μανιφέστο του ΕΑΜ.

Το “Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ” ορίζει τον χαρακτήρα του αγώνα ως αυστηρά εθνικοαπελευθερωτικό, με συμμετοχή ανεξαιρέτως όλων των κοινωνικών τάξεων, καλεί δε σε συστράτευση στο ΕΑΜ όλα τα αντιφασιστικά πολιτικά κόμματα. Άλλωστε, τα οργανωτικά του πρότυπα είναι η Φιλική Εταιρεία και ο Ρήγας Βελεστινλής και κεντρικό σύνθημά του το «καλυτέρα μιας ώρας ελεύθερη ζωή» του Θούριου.

Παραπέμπει δε άμεσα στην ελληνική διαχρονία ως αποφασιστικό θεμέλιο αυτής της εθνικής αγωνιστικής ενότητας: “ι Έλληνες ξέρουν να πεθαίνουνε για τη λευτεριά, που δεν τους την εχάρισε κανένας ποτέ, παρά πάντα, από τον καιρό του Μαραθώνα και της Σαλαμίνας ως το ’21 και ως σήμερα, την καταχτήσανε με το αίμα τους και με τον ηρωισμό τους”. Άλλωστε, άμεσες ήταν οι αναφορές στην επαναστατική παράδοση του ’21, με την τοπική αυτοδιοίκηση στην ύπαιθρο, τα επαναστατικά τραγούδια που έφερναν και πάλι στο προσκήνιο τα κλέφτικα τραγούδια κ.ο.κ.

Βέβαια, ιδιαίτερα κατά την πρώτη περίοδο, το ΕΑΜ συνυπήρχε με δεκάδες άλλες οργανώσεις που θα αρχίσουν να δημιουργούνται αμέσως μετά τη γερμανική εισβολή και οι οποίες συγκροτήθηκαν κατ’ εξοχήν από παλαιούς βενιζελικούς αξιωματικούς και πολιτικούς, κάποιοι από τους οποίους προσχώρησαν στη συνέχεια στο ΕΑΜ. Έτσι, στην ηγεσία του ΕΑΜ συμμετείχαν πολλοί βενιζελικής προέλευσης σοσιαλιστές, ανάμεσά τους οι Αλέξανδρος Σβώλος και Ηλίας Τσιριμώκος.

ΕΔΕΣ και ΕΚΚΑ

Αλλά και σε όλες σχεδόν τις αντιστασιακές οργανώσεις ηγούνταν παλιοί βενιζελικοί αξιωματικοί: στην ΕΚΚΑ ο Δημήτρης Ψαρρός που θα εξοντωθεί από τον ΕΛΑΣ και ο “κόκκινος συνταγματάρχης”, Ευριπίδης Μπακιρτζής, που αντίθετα θα προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ, ο Κομνηνός Πυρομάγλου και ο Ναπολέων Ζέρβας στον ΕΔΕΣ και αναρίθμητοι άλλοι. Αντίθετα, οι Επίστρατοι του Μεταξά στην καλύτερη περίπτωση θα στελεχώσουν τον στρατό του Καΐρου και πολύ συχνά τα Τάγματα Ασφαλείας.

Η ίδρυση του ΕΔΕΣ (Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος) έγινε στις 9 Σεπτεμβρίου 1941 και στόχευε να αποτελέσει την έκφραση της βενιζελικής παράταξης. Υποστήριζε την εκδίωξη της “μοναρχικής σπείρας του Γεωργίου” και τη δημιουργία μιας δημοκρατικής-σοσιαλιστικής Ελλάδας. Αρχικώς, είχε σημαντική επιρροή στις προσφυγικές συνοικίες της Αθήνας, ενώ συμμετείχε ενεργά και στη φοιτητική οργάνωση ΕΣΑΣ, αντίπαλη της ΕΠΟΝ στα Πανεπιστήμια.

Ως αντάρτικο σώμα αναπτύχθηκε κυρίως μετά τον Γοργοπόταμο (25 Νοεμβρίου 1942) και εδραιώθηκε στην Ήπειρο. Στο εσωτερικό του υπήρχαν δύο “γραμμές”, εκείνη του αρχηγού Ναπολέοντα Ζέρβα, που θα μεταπηδήσει από το αντιμοναρχικό στο φιλομοναρχικό στρατόπεδο μέσα από την αντιπαράθεση με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και εκείνη του Κομνηνού Πυρομάγλου, σταθερά αντιμοναρχικών και σοσιαλιστικών αποκλίσεων.

Η ΕΚΚΑ (Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση) ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1942 από τον βενιζελικό συνταγματάρχη Δημήτριο Ψαρρό που είχε συμμετάσχει ήδη σε πολλές προσπάθειες δημιουργίας οργανώσεων σε συνεργασία με τον Γεώργιο Καρτάλη. Στο καταστατικό της υποστήριζε την ανάγκη εγκαθίδρυσης ολοκληρωμένης Λαοκρατούμενης Δημοκρατίας, στην οποία τα βασικά μέσα παραγωγής θα κοινωνικοποιούνταν. Στρατιωτικό σκέλος της οργάνωσης ήταν το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων, που έφτασε να έχει 1000 μαχητές και να εκπροσωπείται στο γενικό αρχηγείο των ανταρτικών οργανώσεων μαζί με τον ΕΔΕΣ και τον ΕΛΑΣ.

Οι πρόσφυγες στην Αντίσταση

Η σημαντικότερη οργάνωση, μετά από το ΕΑΜ, τον ΕΔΕΣ και την ΕΚΚΑ, υπήρξε η ΠΕΑΝ (Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων), η οποία ιδρύθηκε τον Οκτώβριο του 1941 από τον αντιβασιλικό αξιωματικό της αεροπορίας Κώστα Περρίκο με τη συμβολή και του Παναγιώτη Κανελλόπουλου και η οποία πρωτοστατούσε επίσης στη δραστηριότητα της φοιτητικής ΕΣΑΣ.

Η σημαντική αντιστασιακή οργάνωση Αγών-Ανόρθωσις-Αναγέννησις (ΑΑΑ) –ιδρύθηκε στις αρχές Οκτωβρίου 1942 από τον βενιζελικό στρατηγό Νεόκοσμο Γρηγοριάδη– αποτελεί το κατ’ εξοχήν παράδειγμα μιας οργάνωσης του δημοκρατικού βενιζελισμού, τα στελέχη της οποίας εντάχθηκαν σχεδόν εξ ολοκλήρου στον ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ο ίδιος ο Νεόκοσμος Γρηγοριάδης, ο Σταμάτης Χατζήμπεης και ο Στέφανος Σαράφης. Οι στρατιωτικοί αυτοί δεν εμπιστεύονταν ούτε τον βασιλιά Γεώργιο (που εγκατέλειψε την Ελλάδα στα δόντια των Γερμανών) ούτε τον καιροσκόπο Ναπολέοντα Ζέρβα.

Άλλωστε, οι 2.300 αξιωματικοί που θα προσχωρήσουν στον ΕΛΑΣ προέρχονταν από τις δημοκρατικές δυνάμεις του ελληνικού στρατού. Ο “κόκκινος συνταγματάρχης” Ευριπίδης Μπακιρτζής δημιούργησε την οργάνωση “Προμηθέας” στις 10 Απριλίου 1941, πριν καν οι Γερμανοί καταλάβουν την Αθήνα και συμμετείχε εν συνεχεία στην ΕΚΚΑ και την ΑΑΑ για να καταλήξει στον ΕΛΑΣ.

Καθοριστική υπήρξε άλλωστε η συμμετοχή των προσφύγων στην Αντίσταση. Οι δυνάμεις του άλλοτε αλύτρωτου Ελληνισμού, που είχαν αποτελέσει την πολιτική βάση του βενιζελισμού και της αβασίλευτης Ελληνικής Δημοκρατίας από το 1922 έως το 1935, θα πρωτοστατούν στο αντιστασιακό κίνημα ιδιαίτερα στις πόλεις και θα στελεχώνουν προνομιακά τις αντιστασιακές οργανώσεις και κυρίως τον ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Τα χωριά που είχαν σχηματιστεί από προσφυγικούς πληθυσμούς θα συμμετέχουν συχνά σύσσωμα στην Αντίσταση με τον ΕΛΑΣ, ενώ στη Θεσσαλονίκη, την Αθήνα, τον Πειραιά, τον Βόλο, οι προσφυγικοί πληθυσμοί θα βρίσκονται στην πρωτοπορία του αγώνα.

Ο σταλινισμός του ΚΚΕ

Ωστόσο, το μικρόβιο του ολοκληρωτισμού πάντα παρόν, υπονόμευσε καίρια την ίδια τη “λαοκρατία”, η οποία παράλληλα με τις κατακτήσεις της λαϊκής αυτοδιοίκησης, είχε επιμολυνθεί από τη σταλινική γραφειοκρατική αντίληψη, με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνονται τη Λαοκρατία ως επιβολή απέναντι σε όλους τους υπολοίπους αντιστασιακούς. Ενδεικτική ήταν η στάση τους κατ’ αρχήν απέναντι στις κεντροαριστερές ή κεντρώες αντιστασιακές οργανώσεις.

Η ΠΕΑΝ πραγματοποίησε, στις 20 Σεπτεμβρίου 1942, την πρώτη μεγάλη αντιστασιακή ενέργεια στην Αθήνα, με την ανατίναξη των γραφείων της χιτλερικής οργάνωσης ΕΣΠΟ, στην Πατησίων, με συνέπεια τον θάνατο δεκάδων Γερμανών και μελών της οργάνωσης. Ο δε Κ. Περρίκος θα εκτελεστεί στις 4 Φεβρουαρίου 1943. Η ΠΕΑΝ ήταν κεντροαριστερών κατευθύνσεων, με αρκετές εκατοντάδες μέλη, και συζητούσε την ένταξή της ή τη συνεργασία με το ΕΑΜ το καλοκαίρι του 1943.

Και όμως, από το φθινόπωρο, όταν αρχίζει η εμφύλια διαμάχη, ο Τύπος της Αριστεράς τη συγκαταλέγει πλέον στις προδοτικές οργανώσεις και, μάλιστα, μία προκήρυξη του ΕΑΜ, στις 12/10/1943, την εντάσσει στην ίδια κατηγορία με την… ΕΣΠΟ, την οποία η ίδια η ΠΕΑΝ είχε ανατινάξει! Επίσης χαρακτηριστική ήταν η δολοφονία του χαρισματικού Κίτσου Μαλτέζου, την 1η Φεβρουαρίου 1944, πρώην στελέχους της ΟΚΝΕ, η οριστική διάλυση του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων της ΕΚΚΑ και η εκτέλεση του συνταγματάρχη Δημήτρη Ψαρρού, στις 26 Απριλίου 1944.

Άραγε το έπραξαν, γιατί ήταν αντιβασιλικοί και σοσιαλιστικών κατευθύνσεων και επομένως αποτελούσαν κίνδυνο για τη μονοπώληση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα από το ΚΚΕ; Πολύ χειρότερη μάλιστα υπήρξε η συμπεριφορά του ΚΚΕ απέναντι στις σχετικά πολυάριθμες ομάδες της Αριστεράς, κυρίως τις τροτσκιστικές, πολλά μέλη των οποίων εξοντώθηκαν, ενώ, σε πολλές αγροτικές περιοχές, η ολοκληρωτική αντίληψη και ενίοτε η τρομοκρατία έσπρωχναν ένα μεγάλο αριθμό αγροτών στις τάξεις των Ταγμάτων Ασφαλείας.

Η έκλαμψη του Ζαχαριάδη

Με την τακτική αυτή επέτρεψαν στους Εγγλέζους –που δεν επιθυμούσαν μια πραγματικά ανεξάρτητη Ελλάδα και φοβούνταν ότι θα ήταν υποχρεωμένοι να παραχωρήσουν και την Κύπρο– να οικοδομήσουν σχετικά εύκολα ένα αντίπαλο δέος, και εν τέλει να διασώσουν όχι μόνο τον βασιλιά και την εξάρτηση, αλλά και τους ταγματασφαλίτες και τους δωσίλογους.

Και βέβαια, η αντίφαση έμοιαζε κυριολεκτικά αξεπέραστη. Πώς θα μπορούσε να οικοδομηθεί ένα καθεστώς που δεν “προεβλέπετο” σε καμία από τις προδιαγραφές και της παγκόσμιας τότε πραγματικότητας; Διότι, από τη μία πλευρά, βρισκόταν το σταλινικό γραφειοκρατικό μοντέλο και από την άλλη πλευρά η επιστροφή στο προπολεμικό σύστημα και τον βασιλιά, το οποίο προωθούσαν οι Εγγλέζοι, για να διατηρήσουν το γεωπολιτικό “οικόπεδο” που αποτελούσε η Ελλάδα απέναντι στην επέκταση της σοβιετικής ηγεμονίας σε όλη την ανατολική και νοτιοανατολική Ευρώπη.

Η έκλαμψη του Ζαχαριάδη στην 12η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, τον Ιούνιο 1945, μετά την ήττα του Δεκέμβρη, για μια μεταπολεμική Ελλάδα που θα βρίσκεται μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Αγγλίας, κινούνταν προφανώς προς τη μόνη ορθή θεωρητικά λύση. Εξέφραζε εξάλλου τις βαθύτερες προσδοκίες ενός λαϊκού κινήματος που προφανώς απεχθανόταν την επιστροφή του παλιού καθεστώτος, αλλά και δεν επιζητούσε την “κολεκτιβοποίηση” της ημιορεινής αγροτικής Ελλάδας, ή των μικρών επιχειρήσεων που κυριαρχούσαν στην ελληνική πραγματικότητα!

Ωστόσο, αυτή η διέξοδος έμοιαζε κυριολεκτικά να αποκλείεται, τόσο από την εσωτερική εμφυλιοπολεμική δυναμική, όσο και από τη διαμόρφωση των παγκόσμιων στρατοπέδων που μετά από λίγο θα συγκροτούσαν τους δύο πόλους του Ψυχρού Πολέμου. Μια διαφορετική εξέλιξη θα προϋπέθετε στην πραγματικότητα μια διαφορετική πολιτική: τη διαμόρφωση ενός πολιτικού μπλοκ δυνάμεων, από την Αριστερά μέχρι το αντιβασιλικό Κέντρο, σε μια ανανεωμένη εκδοχή ενός “κοινωνικού βενιζελισμού”, όπως εξάλλου διακήρυσσε το ΕΑΜ κατά τη στιγμή της ίδρυσής του.

Η αντίφαση του Άρη Βελουχιώτη

Ήταν η μόνη στρατηγική που θα επέτρεπε να απομονωθεί η αγγλοβασιλική στρατηγική. Όμως, καθώς το ΕΑΜ ενισχυόταν και η Σοβιετική Ένωση φαινόταν να κερδίζει τον πόλεμο, η ηγεσία του ΚΚΕ ακολούθησε την αντίστροφη στρατηγική: όχι μόνο να μονοπωλήσει το ΕΑΜ στο εσωτερικό του αλλά και την Αντίσταση στο σύνολό της, μέσω της κατάληψης της εξουσίας – στρατιωτικά εφικτή τον Οκτώβριο του 1944, αλλά πολιτικά ανέφικτη, δεδομένης της συμμαχίας Αγγλίας-Σοβιετικής Ένωσης, καθώς ο πόλεμος εναντίον της Γερμανίας συνεχιζόταν.

Η πιο τραγική έκφραση όλων αυτών των ανυπέρβλητων αντιφάσεων υπήρξε ο αρχικαπετάνιος του ΕΛΑΣ, ο θρυλικός Άρης Βελουχιώτης. Από τη μία πλευρά έκφραση των λαϊκών δυνάμεων που ξεκίνησαν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και από την άλλη φυλακισμένος ο ίδιος στα ιδεολογικά δεσμά του σταλινισμού. Αντιφάσεις που θα τον οδηγήσουν σε τραγικό θάνατο με την αυτοκτονία του, ενώ το κομμένο του κεφάλι θα μεταβληθεί σε σύμβολο θριάμβου των δωσιλογικών δυνάμεων και ενός τραγικού αδιεξόδου για τις λαϊκές δυνάμεις.

Ο Βελουχιώτης ορθά θα διαγνώσει τα σχέδια των Βρετανών για επαναφορά της βασιλείας και συντριβή μιας Λαϊκής Επανάστασης που είχε αρχίσει στα βουνά και τις προσφυγογειτονιές της Αθήνας. Και όμως τη λύση δεν μπορούσε να τη δώσει το ίδιο του το κόμμα, ούτε σε τακτικό επίπεδο, διότι η Σοβιετική Ένωση είχε συμφωνήσει για την παραχώρηση της Ελλάδας στους Βρετανούς, ούτε όμως και σε οραματικό, καθώς η κυριαρχία του σοβιετικού μοντέλου θα σηματοδοτούσε τη συντριβή της λαϊκής επανάστασης, εκείνη της σταλινικής σοβιετοποίησης.

Έτσι, ο Βελουχιώτης θα διαλύει τις “αστικές” αντιστασιακές οργανώσεις, όπως εκείνη του Ψαρρού, αντί να προσπαθήσει να τις εντάξει σε ένα ενιαίο μέτωπο που θα μπορούσε ίσως να υπερκεράσει τόσο την αγγλική επιβουλή όσο και τον σταλινισμό του ίδιου του κόμματός του, στην κατεύθυνση μιας δημοκρατικής και κοινωνικής “λαοκρατίας”, μόνη επιλογή που θα μπορούσε να αποφύγει τον εμφύλιο πόλεμο. Όμως ένα τέτοιο σχέδιο ξεπερνούσε κάθε δυνατότητα σύλληψης και εφαρμογής του στις συνθήκες της Ελλάδας της εποχής. Ο δε Βελουχιώτης ήταν ταυτόχρονα σταλινικός και λαϊκός αγωνιστής.

Κατοχή και λαϊκή επανάσταση

Η λαϊκή επανάσταση έμοιαζε επί θύραις, δεν διέθετε όμως τις πολιτικές-ιδεολογικές προϋποθέσεις για να κυριαρχήσει. Έτσι κατεστράφη ένα μεγάλο λαϊκό κίνημα, το σημαντικότερο που δημιούργησε ο ελληνισμός μετά το 1821 και το οποίο ενείχε την εσωτερική δυνατότητα να συγκροτήσει μια νέα κοινωνική, δημοκρατική και ανεξάρτητη Ελλάδα. Και κατ’ αυτόν τον τρόπο να επιτρέψει τη λύση υπέρ των ελληνικών συμφερόντων τριών μεγάλων εθνικών θεμάτων που εκκρεμούσαν, της Κύπρου, της Βορείου Ηπείρου και της Δωδεκανήσου.

Οι συνέπειες υπήρξαν ανυπολόγιστες, όχι μόνο υλικές και γεωπολιτικές αλλά και πολιτικές, πολιτισμικές και ηθικές-ψυχολογικές, μια και η χώρα θα οδηγηθεί σε μια μακρά εμφύλια διαμάχη, που στη πραγματικότητα θα συνεχίζεται και μετά το 1974, με τραγικές συνέπειες για την Κύπρο και κυρίως με τη διαιώνιση της εξάρτησης και ενός παρασιτικού καπιταλιστικού μοντέλου.

Η Κατοχή, με τις τεράστιες καταστροφές που προκάλεσε, και ο Εμφύλιος Πόλεμος που ακολούθησε αποτέλεσαν τη δεύτερη μεγάλη καταστροφή του ελληνισμού μετά το 1922. Ο ελληνικός κοινωνικός σχηματισμός θα υποταχθεί οικονομικά, στρατιωτικά, πολιτιστικά στην κυρίαρχη Δύση και τους Αγγλοαμερικανούς, οι οποίοι θα ηγεμονεύσουν, επιστρατεύοντας και “ξεπλένοντας” τους συνεργάτες των ναζί και τους μαυραγορίτες.

Παράλληλα η οποιαδήποτε αντίδραση τόσο των ηττημένων του εμφυλίου όσο και της όποιας φιλελεύθερης φωνής θα φυλακίζεται στη σοβιετική στρατοπεδική επικυριαρχία: τα πάντα σχεδόν θα εντάσσονται στη διαλεκτική του Ψυχρού Πολέμου, του οποίου η Ελλάδα θα αποτελέσει το προοίμιο και ταυτόχρονα το πρώτο πειραματόζωο (Περισσότερα στο βιβλίο του Γιώργου Καραμπελιά “1821-2021, Ρέκβιεμ ή Αναγέννηση”).