Η αποκοτιά του “καλύτερα μιας ώρας…” έφερε το αδύνατο

Όπως ένα μουσικό έργο, ένα ποίημα ξεκινά από την καρδιά και μετουσιώνεται σε κάτι σημαντικό για πολλούς με τη φόρμα που του δίνει ο δημιουργός του, έτσι και η Επανάσταση του 1821 ξεκίνησε από την καρδιά των σκλάβων για να φτάσει εκεί που οι δημιουργοί της μπόρεσαν να της δώσουν τη μορφή των ιδιοτήτων τους και των ικανοτήτων τους.

Όλα τα σχέδια των τριών εμπόρων της Φιλικής Εταιρείας για την κατάληψη του τουρκικού στόλου στον Κεράτιο και τη σύλληψη του Σουλτάνου, όλοι οι υπολογισμοί του Υψηλάντη για το κίνημα της Μολδοβλαχίας πήγαν στους πέντε ανέμους, χάθηκαν μπροστά στην αδυναμία της εκτέλεσης, της ανικανότητας για μια αποτελεσματική πράξη, στην προδοσία μεγάλων ηγετών και μικρών αρχηγίσκων έξω από τον ελλαδικό χώρο.

Ήταν μια πράξη απελπισίας, εξωφρενική, από κάθε άποψη. Εξέφραζε μια τόλμη δίχως λογική ή την ελάχιστη πρόνοια για επιτυχία. Οι επαναστάτες ήταν μόνοι, άοπλοι εξεγερμένοι απέναντι σε ένα κυριολεκτικά γίγαντα, έστω και σε πτώση, ένα γίγαντα τον οποίον έβλεπαν περιδεείς ακόμα και οι μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης. Αυτή η Επανάσταση της απόλυτης θυσίας κράτησε επτά ολόκληρα χρόνια. Είχε πάρει το σχήμα των πρωταγωνιστών της, των ενδεών, ανοργάνωτων και παθιασμένων πολεμιστών των βουνών, του κλεφτοπολέμου, της αρπαγής, των διχασμών, ακόμη και της προδοσίας. Και ποια επανάσταση, άλλωστε, δεν περιείχε τα σπέρματα του διχασμού και της προδοσίας;

Είχε πάρει το σχήμα από τις ιδιότητες που θα καθόριζαν όλο το μέλλον που θα αποκτούσε αυτό το απονενοημένο τόλμημα, μια αποκοτιά που τόσο υπέροχα εκφράζεται σαν μια στιγμή ανθρώπινης τρέλας από την αντίσταση και την Έξοδο του Μεσολογγίου, το Μανιάκι, τις σφαγές της Χίου και των Ψαρών, τα μπουρλότα στα πέλαγα και τη θυσία του Διάκου. Ήταν μια επανάσταση εξωφρενική και όπως ήταν και επόμενο, απέτυχε. Και όπως κάθε στιγμή τρέλας, αποκαλύπτει καινούργιες ιδιότητες του συνειδητού αναδυόμενες από το ασυνείδητο, ήταν και επόμενο να πετύχει, κάτι που κανένα σχέδιο δεν προέβλεπε.

Αυτή η αντίφαση, η απόλυτη αντίφαση που κυριαρχεί στα ανθρώπινα πράγματα όταν έρχονται στιγμές που εκφράζονται μόνο ως έρωτας ή πάθος είναι η τόλμη του ανεκπλήρωτου, το ανέβασμα σε κορυφές δυσπρόσιτες και το κατέβασμα σε βάθη αβυσσαλέα. Ήταν η εξερεύνηση του μέχρι πού μπορεί να φτάσει η επιθυμία, η ορμή και η ανθρώπινη τρέλα που μετουσιώθηκε σε μια ατέλειωτη θυσία, πραγματική ενσάρκωση του «εδώθε με τους αδελφούς, εκείθε με το Χάρο».

Ερωτήματα για την Επανάσταση του 1821

Κάποιοι θα πουν πως ήταν ένα πήδημα στο κενό, μια πράξη μαζικής αυτοκτονίας ενός έθνους που παρασύρθηκε από την τρέλα κάποιων αρχηγών του, αδαών, ονειροπόλων και απελπισμένων από τη ζωή τους. Αυτή η ονειροφαντασία φάνηκε πως πήρε σάρκα και οστά από τις πρώτες επιτυχίες αυτού του ξεσηκωμού. Η μάχη της Γράνας, της Τριπολιτσάς, τα Δερβενάκια. Η οργάνωση και τα μέσα αυτού του αδιανόητου τολμήματος δεν μπορούσε να ανταπεξέλθει στις τεράστιες απαιτήσεις που χρειάζονταν η ανάσταση ενός έθνους και ο μετασχηματισμός του σε μια ανεξάρτητη κρατική οντότητα. Και μάλιστα απέναντι σε μια γιγάντια αυτοκρατορία, της οποίας ήταν μέρος για τέσσερεις και πλέον αιώνες.

Η ατέλειωτη αυτή θυσία έφτασε στο τέλος της όταν ένα λάθος, μια εσφαλμένη εντολή ενέπλεξε δυναμικά στο Ναυαρίνο, τις μεγάλες δυνάμεις σε μια επανάσταση που εξελίσσονταν σε ολοκαύτωμα. Ό,τι είχε αρχίσει ως υπόσχεση ονείρων και φαντασιώσεων από ελάχιστους, πέτυχε. Πέτυχε και απέτυχε μαζί να ολοκληρώσει είτε τα σχέδια μιας καθολικής επανάστασης των λαών του Αίμου με κάποια μορφή ειρηνικής συνύπαρξης, είτε της κατάληψης του κέντρου του Ελληνισμού, την Κωνσταντινούπολη.

Αυτή η εξωφρενική τρέλα, η αποκοτιά της καρδιάς μας οδήγησε στο 1912-13, στη Μικρά Ασία και στο θαύμα του 1940. Όταν το δεις από τη σκοπιά ενός γραφείου γεμάτου από μελέτες, ιστορίες, απομνημονεύματα, δεν μπορείς να ταυτιστείς με τους ήχους, τα χρώματα, τις έννοιες που ξεπηδούσαν από τις καρδιές και το νου αυτών των ανθρώπων. Είναι λογικά τόσο δύσκολο να αποστάξεις ένα τέτοιο κρασί για να μεθύσεις όπως λέει ο ποιητής με το 1821.

Έχουν ήδη τεθεί τα ερωτήματα αν η επανάσταση πέτυχε ή απέτυχε. Έχουν τεθεί τα ερωτήματα αν η επανάσταση ολοκληρώθηκε ή όχι. Έχουν επίσης τεθεί ερωτήματα ιδεολογικού περιεχομένου: για το αν η επανάσταση ήταν ταξική, αστική, αν το ελληνικό μικροσκοπικό κράτος συγκροτήθηκε ως έθνος επί τη βάσει των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης.

Δημιουργία ανεξάρτητου κράτους

Οι απαντήσεις πολλές και αντιφατικές, όπως ήδη σκιαγράφησα πάρα πάνω. Η μία όμως απάντηση που μπορεί να δοθεί εμπειρικά είναι πως το 1821 κατέληξε στο σημερινό ελληνικό κράτος-μέλος του ΟΗΕ, το οποίο έπαιξε ιστορικό ρόλο στο μετασχηματισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, των χωρών της Χερσονήσου του Αίμου και στην εξέλιξη και των δύο παγκόσμιων πολέμων.

Μπορεί να παρέλαβε με λάθος τρόπο την ευρωπαϊκή κληρονομιά του ως ένα κατασκεύασμα που είχε προχωρήσει πέραν την αρχικής πνευματικής περιπέτειας των αρχαίων Ελλήνων. Μπορεί να μην είχε το υπόβαθρο, μετά από αιώνες συμφυρμό με το Ισλάμ και τις αμέτρητες εισβολές από ετερογενή φύλα, τα οποία προσέβλεπαν στην ιδιοποίηση της τεράστιας κληρονομιάς που βρισκόταν εν πολλοίς διαθέσιμη δίχως άμυνα και υποστήριξη από ένα κέντρο εξουσίας.

Μπορεί το κρατικό υποκείμενο, το οποίο αναγορεύτηκε ανεξάρτητο κράτος να μην είχε μια ισχυρή βάση για οικονομική ανέλιξη. Μπορεί να υπήρχαν σοβαρές διαφορές μεταξύ αυτοχθόνων και ετεροχθόνων, κάτι που δεν βοήθησε στην ανάπτυξη του ελληνικού πειράματος, όπως θα έπρεπε. Μπορεί τα εμφύλια πάθη να έφτασαν στα άκρα και να οδήγησαν αργότερα την ελληνική πολιτική ζωή σε αυτοκτονικά μονοπάτια. Μπορεί να φτάσαμε τις εφτά πτωχεύσεις και να βρισκόμαστε ήδη πιθανώς μπροστά στην χειρότερη απ’ όλες.

Παρ’ όλα αυτά βρισκόμαστε ακόμη εν ζωή, έστω κι αν τα επαναλαμβανόμενα λάθη μάς έχουν οδηγήσει σε ολέθριες αποφάσεις. Η κυπριακή τραγωδία, τα Ίμια, η πτώχευση του 2010 και η πώληση της ελληνικής μακεδονικής ιστορικής παράδοσης αντί πινακίου φακής φαντάζουν σαν μια συνέχεια στις πολυπαραγοντικές αδυναμίες μας. Σήμερα η έννοια της υπέρτατης θυσίας, της ίδιας της ζωής μας για την ελευθερία αυτού του τόπου είναι μάλλον ξεπερασμένη, ή θα έλεγα δύσκολο να κατανοηθεί.

Θυσία και Ελευθερία

Δεν μπορείς να περιμένεις θυσίες από ηδονιστές, ωφελιμιστές, μηδενιστές. Δεν μπορείς να απαιτείς υπέρτατες θυσίες από παγκοσμιοποιημένα υποκείμενα, για τους οποίους η ελευθερία υποτίθεται πως είναι δεδομένη. Επί μέρους δε παράταιρα δικαιώματα, είναι το ζητούμενο. Ο κόσμος έχει αποδεχθεί το Blockchain, την Τεχνητή Νοημοσύνη, τις επικοινωνίες 5G, την Ρομποτική και τη Γενετική. Ο κόσμος δεν μετασχηματίζεται απλά, τώρα μεταστοιχειώνεται, αποκτά καινούργιες ιδιότητες, ξεχνώντας από το πού ξεκίνησε και πώς έφτασε ως εδώ. Χάνουμε την επαφή με το παρελθόν. Ό,τι κατακτήθηκε υποτίθεται πως γράφτηκε στην πέτρα και τώρα προχωρούμε για νέες επαναστάσεις δίχως όρκους και μεγαλόσχημες αποφάσεις.

Η πατρίδα που έχει επέτειο για ό,τι κατόρθωσε ή δεν πέτυχε τα τελευταία διακόσια χρόνια φαντάζει λίγο εξωπραγματική με μιαν επανάσταση που λίγοι κατανοούν πια σήμερα. Τα δάκρυα, τους ξεριζωμούς, τις σφαγές, τον τρόμο μπροστά στον εχθρό, την απαράμιλλη γενναιότητα μπροστά στον κίνδυνο της φυσικής εξόντωσης όσων αντιστάθηκαν, πάλεψαν, θυσιάστηκαν…

Όλα μετατράπηκαν σε εικονικές πραγματικότητες, αναλύσεις, films και video games. Ίσως αυτή η τεχνολογική εικονική πραγματικότητα πυροδότησε την ιδέα που κυκλοφορεί ευρέως πως τα έθνη είναι φαντασιακές κοινότητες. Αυτή η σκέψη είναι πλάνη οικτρή. Η φαντασία μπορεί να δημιουργεί κάτι το παραλλαγμένο, το διαφορετικό, να διεγείρει το νου και τη σκέψη μας. Δεν μπορεί, όμως, να λειτουργήσει αν δεν έχει θεμελιωθεί σε ό,τι βρίσκεται στις αισθήσεις. Η σφίγγα ήταν ένα φανταστικό πλάσμα, αλλά τα παράταιρα μέρη της είναι υπαρκτά.

Το ρίγος για την ελευθερία

Η Επανάσταση ήρθε να συνενώσει τα υπολείμματα μιας μεγάλης παράδοσης σε ένα συγκεκριμένο σχήμα. Έβγαλε από το λήθαργο αιώνων το συλλογικό ασυνείδητο ανθρώπων που είχαν πιστέψει το «καλύτερα μιας ώρας ελεύθερης ζωής παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή». Η οντολογία του νέου εθνικού κράτους ήταν εκεί πριν ξεκινήσουν οι μάχες, οι νίκες, οι ήττες, οι προδοσίες, και οι υπέρτατες θυσίες των χρόνων του αγώνα.

Η Επανάσταση με τον τρόπο που η ιστορία γράφεται, ως παράδοξο και ανεξήγητο, πέτυχε. Σήμερα, η Ελλάς μέρος μιας κοινωνίας απροσώπων λαών, αυτοδιαλύεται σε έναν κόσμο που πορεύεται σε μια νέα φαντασιακή κοινότητα. Όχι όμως με μια οντολογία, από την οποίαν μπορεί να εμπνευστεί, αλλά από μια ιδεολογία που βασίζεται μόνον στην τεχνολογία ως πρόοδο. Τίποτα δεν θυμίζει το ρίγος της μάχης για την ελευθερία. Το μόνο που απομένει είναι μια διαχείριση με τον πιο αποδοτικό τρόπο του φυσικού πλούτου του πλανήτη και η κυριαρχία κάποιου από τα έθνη στον κόσμο της τεχνολογίας.

Σήμερα εκείνη η Επανάσταση, όπως και αν την εννοεί ο κάθε νέο-Έλληνας, καλείται να επιζήσει μέσα σε κάτι το ίδιο εξωφρενικό με εκείνη, το σημερινό μη κυβερνήσιμο και αλλοπρόσαλλο κόσμο. Τον κόσμο δίχως το οντολογικό παράδειγμα της εθνικής υπόστασης, αλλά των δικαιωμάτων όπως χρησιμοποιούνται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Την ασύστολη διασπορά fake news, τα οποία απειλούν κάθε κοινωνική συνοχή και καθορίζουν επαναστάσεις έγχρωμες ή μη. Οι εορτασμοί καλοί, κακοί ή αδιάφοροι θα περάσουν γρήγορα. Η Επανάσταση ας μη μείνει μόνο στα μουσεία.