Η αποστομωτική απάντηση Καποδίστρια στην Επιτροπή για το 1821

Το ερώτημα περί της φύσης της διακυβέρνησης του πρώτου Έλληνα κυβερνήτη, Ιωάννη Καποδίστρια, είναι άκαιρο και άστοχο. Αφενός γιατί επιχειρεί να επισκιάσει και να αμαυρώσει το ανορθωτικό πολιτικό πρόταγμα του Ιωάννη Καποδίστρια, αιτιολογώντας την επιβολή της βαυαροκρατίας. Αφετέρου γιατί αποπροσανατολίζει τη συζήτηση από το κοσμοσυστημικό γνωσιολογικό υπόβαθρο.

Σε αυτό οφείλει να ενδιατρίψει ο υποψιασμένος ερευνητής των πολιτικών επιστημών για την κατανόηση και ερμηνεία του θεμελιακού υποβάθρου της κοινωνικοπολιτικής συγκρότησης του ελληνισμού από τις απαρχές του. Δηλαδή από τους κρητομυκηναϊκούς χρόνους, έως και την εκρίζωσή του από την ασιατική Ελλάδα το 1922. Ειδικότερα, αναφερόμαστε στο κοινωνικοπολιτικό κύτταρο/πυρήνα της ελληνικής (πολιτικής-πολιτειακής οργάνωσης) ιδιαιτερότητας και συνάμα αυτόφωτης πηγής πνευματικής-πολιτικής-πολιτιστικής ισχύος, τη “μεταλλαγμένη σε πολιτειακά αυτόνομο “κοινό” πόλη-κράτος“.

Όπως χαρακτηριστικά περιγράφει ο  Ίων Δραγούμης: «Φυσική διοίκηση στο Ρωμαίικο από τότε που φανερώθηκε στον κόσμο είναι η τοπική αυτοδιοίκηση. Οι αρχαίοι ζούσαν σε πολιτείες, που η κάθε μια με τα τριγυρινά χωριά της ήταν και κράτος ιδιαίτερο με πολιτική αυθυπαρξία, η Αθήνα, η Σπάρτη, η Θήβα, τα Μέγαρα, η Κόρινθο, η Κέρκυρα, ή Αίγινα, η Συρακούσα κτλ. […].Οι Έλληνες ζουν πάντα σε κοινά ιδιοκυβέρνητα».

Προχωρώντας στο προκείμενο της παρούσας ανάλυσης καλούμαστε ν’ αναδιφήσουμε στις ιστορικοπολιτικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής και να αναζητήσουμε το πολιτικό γεγονός στην περιγραφή του Καποδίστρια με την έλευσή του στο Ναύπλιο, τον Ιανουάριο του 1828. Όταν ήρθε ο Καποδίστριας η υπήρχαν οι εξής παράγοντες που καθιστούσαν εξαιρετικά δυσχερές το ανορθωτικό πολιτικό του πρόταγμα:

• Ανυπαρξία κρατικών δόμων
• Έλλειψη συντελεστών (οικονομικής, στρατιωτικής και διπλωματικής) ισχύος
• Γεωστρατηγικός ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων της εποχής (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) να ελέγξουν την ελλαδική εδαφική επικράτεια λόγω της δυνατότητας προβολής ισχύος στα κρίσιμα περιφερειακά υποσυστήματα της Χερσονήσου του Αίμου, της Ασιατικής Ελλάδας και της Ανατολικής Μεσογείου

Η πρόταση του Κυβερνήτη

Όπως χαρακτηριστικά περιγράφει με επιστολή του στο ναύαρχο Κόδριγκτον (28.1.1828): «[…]  Επταετής πόλεμος εξολοθρευτικός και εσωτερική αταξία αφίνουσι την Ελλάδα είς χείρας 20 ή 30,000 στρατιωτών, και 15 ή 20,000 αεργούντων ναυτών. Η πολιτεία δεν έχει οικονομίαν. Η μεν στερεά και η Πελοπόνησσος δεν φέρουσιν ουδεμίαν πρόσοδον˙ τα δε εισοδήματα του Αιγαίου το πλείστον προεξοδεύθησαν εις κατεπειγούσας ανάγκας, και εις εκτέλεσιν σχεδίων ίσως μη αρμοζόντων εις την κατάστασιν και εις τα αληθή συμφέροντα της Ελλάδος.

»Ο λαός είναι εις την πανεσχάτην απορίαν, διότι οι στρατιώται, χωρίς να πολεμώσι τους Τούρκους, κατατρώγωσι την ελπίδα τα τροφής του και εις παρόν και εις μέλλον. Η δε  ναυτιλία, αντί να του προμηθεύση του πόρους, τον καταβαρύνει με τα αποτελέσματα της πειρατείας. Το πρώην ονομαζομένον ενταύθα Βουλευτικόν σώμα και κυβέρνησις, ήταν κατά το εικός ανίκανον να αναστείλη την πρόοδον του κακού και να εύρη την θεραπείαν.

»Μη έχον να θρέψη ή να μισθοδοτήση ουδένα στρατιωτικόν ή πολιτικόν υπεργάτην, παρ’ ουδέν ελογίζετο υπό τε του στρατού και του στόλου και του λαού˙ όθεν και την εφήμερον εξουσίαν του περιώριζεν εις πλάγια μέσα, εις επιρροάς κομμάτων, και πότε ίσως εις πράξεις αμφίβολον εχούσας το έννομον».

Υπό τις διαμορφωθείσες εσωτερικές και εξωτερικές συνθήκες, ο Κυβερνήτης θα προτείνει τη “μεταβολή του πολιτεύματος” με την αναστολή του Συντάγματος της Τροιζήνας, τη σύγκληση νέας Εθνοσυνέλευσης μετά την παρέλευση τεσσάρων μηνών και τη σύσταση προσωρινής κυβέρνησης σύμφωνη «με τας κείμενας αρχάς παρά των συνελεύσεων της Επιδαύρου, του Άστρους, και της Τροιζήνος. Έκλεξας δε το είδος τούτο της κυβερνήσεως αφ’ ου συνεβουλεύθην το, τε Βουλευτικόν σώμα και την γνώμην των εμπειροτέρων εξ υμών, προσμένω την υποστήριξιν και παρ’ αυτών και παρά πάντων όσοι ποτέ εις την τιμήν υψώθησαν της εθνικής αντιπροσωπείας δια των ψήφων επαρχιών, και τους προσκαλώ συνεταίρους και εις τα έργα και εις το υπεύθυνόν μου από την μέλλουσαν κρίσιν της εθνικής συνελεύσεως».

Με διαφορετική διατύπωση η μη ύπαρξη των στοιχειωδών δομών ενός κράτους σε συνδυασμό με τη διαιώνιση της ολιγαρχίας των προεστών που διασφαλίζονταν με την εφαρμογή του πολιτικού συντάγματος της Τροιζήνας, αποδίδοντας στον Έλληνα κυβερνήτη το ρόλο του επιδιαιτητή μεταξύ των προυχοντικών συμφερόντων ήταν ένα μείζον πρόσκομμα στην εφαρμογή του.

Τον κάλεσαν να σώσει τη χώρα

Ειδικότερα, «η εξουσία ανήκε στη Βουλή και όχι στον Κυβερνήτη. Η Βουλή συντάσσει τους νόμους, τους στέλνει στον Κυβερνήτη και αυτός έχει το δικαίωμα να τους επιστρέψει δύο φορές». Μετά προβλέπεται ότι: «…το πέμπει και τρίτον εις τον Κυβερνήτην, όστις χρεωστεί αμέσως να το επικυρώσει και να το δημοσιεύσει, και τότε τούτο γίνεται νόμος” (άρθρο 73).

Είναι αληθές ότι πολλές διατάξεις της πράξης του Δαμαλά (Τροιζήνας) ήταν πραγματικά φιλελεύθερες και κατοχύρωναν τα δικαιώματα του πολίτη. Το πολίτευμα, όμως, που πρότεινε ήταν απολύτως ολιγαρχικό. Ο απαραβίαστος ηγεμόνας δεν συμμετείχε καν στις εργασίες της Βουλής. Είναι σαφές ότι είχαν καλέσει τον Καποδίστρια να σώσει τη χώρα, αλλά να διατηρήσουν οι ίδιοι την εξουσία.

Παρενθετικά αξίζει να σημειώσουμε ότι η μετάβαση από την πολυαρχική στη μονοπρόσωπη έκφραση του φορέα της πολιτειακής εξουσίας, έχει εκκινήσει πολύ πριν την έλευση του Καποδίστρια και συγκεκριμένα στη Β’ Εθνική Συνέλευση του Άστρους, (30.3.1823), όπου καταργήθηκαν με σχετικό ψήφισμα «ὅλαι αἱ μερικαὶ διοικήσεις τῶν τμημάτων τῆς Ἐπικρατείας… οἷον Γερουσίαι, Ἄρειος Πάγος κ.λπ.», γιατί  θεωρήθηκαν επιβλαβεῖς «διὰ τὸ μέγα προερχόμενον ἐμπόδιον εἰς τὴν πρόοδον τῆς δημοσίου οἰκονομίας», δηλαδή της δημόσιας διοίκησης.

Επίσης, στην Γ’ Εθνική Συνέλευση οι Έλληνες πληρεξούσιοι αποδέχτηκαν τη ριζική αλλαγή του συστήματος διακυβέρνησης της χώρας από την πολυαρχική μορφή των πολιτευμάτων του Αγώνα του 1821 στη μονοπρόσωπη έκφραση του φορέα της πολιτειακής εξουσίας, με το Πολιτικό Σύνταγμα της Ελλάδος του 1827. Με το εν λόγω Σύνταγμα εισήχθη αντί του πολυμελούς οργάνου της εκτελεστικής εξουσίας, το μονομελές της “Νομοτελεστικής” αναθέτοντας αυτή για επτά έτη στον Ι. Καποδίστρια. Τέλος η ίδια Βουλή που εξέλεξε η Γ’ Εθνοσυνέλευση για τη ψήφιση του Συντάγματος της Τροιζήνας αποφάσισε με το υπ’ αριθμ. «ΝΗ’ ψήφισμα του “Κωδικός των Νόμων” τη διάλυσή της και την αποδοχή των προτάσεων του Καποδίστρια για ένα νέο κυβερνητικό σχήμα».

Ούτε εγώ δεσπότης…

Τοιουτοτρόπως η απόφαση του Καποδίστρια για την προσωρινή μεταβολή του πολιτεύματος είναι αναπόδραστη αφ’ ης στιγμής ως αξονικός πολιτικός του στόχος είναι η επαναφορά του θεσμισμένου σε δήμο λαού «στα πράγματα των κοινών και στην εγγραφή των τελευταίων στο γενικότερο πολιτειακό γίγνεσθαι του κράτους», έχοντας προδιαγράψει ως θεμελιακό υπόβαθρο της πολιτικής-πολιτειακής συγκρότησης του ελληνικού κράτους το διατακτικό των συνταγμάτων της Επιδαύρου, Άστρους και Τροιζήνας.

Μάλιστα, ο κυβερνήτης είχε προδηλώσει την εναντίωσή του απέναντι σε κάθε μορφή δεσποτικής εξουσίας: «εν όσω ευρίσκομαι επικεφαλής των ελληνικών πραγμάτων, ούτε εγώ δεσπότης, αλλ’ ούτε και άλλος όθεν και θέλω ενασχολήσει όλα μου τα δυνατά δια να μην επιβαρύνει εις τον τράχηλον των Ελλήνων ζυγός παρόμοιος». Αντιτάχθηκε, σθεναρά, στην επιβολή μοναρχικού πολιτεύματος και στην έξωθεν εκλογή ηγεμόνα, διεκδικώντας υπέρ του έθνους και του λαού τα συνταγματικά δικαιώματα που θεσπίστηκαν από τις Εθνικές Συνελεύσεις.

Για τον Ιωάννη Καποδίστρια πρώτιστο καθήκον του, ήταν η αποκατάσταση της θέσης-ρόλου της κοινωνίας εντός της Πολιτείας, μέσω της απομείωσης της ισχύος των προεστών και της αναγνώρισης του δικαιώματος της καθολικής ψήφου, σε μια περίοδο που στην μήτρα του κοινοβουλευτισμού, τη Μεγάλη Βρετανία, μόλις το 7% του πληθυσμού είχε δικαίωμα ψήφου. Πως μπορεί λοιπόν να χαρακτηρισθεί ως αυταρχική η διακυβέρνηση που επαναφέρει την κοινωνία στο φυσικό της ρόλο, ως συστατικού εταίρου της Πολιτείας;

«Δεν ήθελα διστάσει ολόκληρον να το δεχθώ, αν δεν έβλεπα εις αυτό μίαν ανίκητον δυσκολίαν. Η δυσκολία αύτη υφίσταται εις το ότι δεν έχω την δύναμιν να κάμω ένα νόμον οποιονδήποτε, και πολλά ολιγώτερον ένα νόμον, ο οποίος θέτει όρους εις το δικαίωμα της ψήφου˙ δικαίωμα, το οποίον ο Ελληνικός λαός δοξάζει ότι μετεχειρίσθη έως σήμερον χωρίς περιορισμόν». (Ι. Καποδίστριας προς το Πανελλήνιον, 22.1.1829).