Η αρμονία του κόσμου στις ανατολικές θρησκείες

Η 11η Σεπτεμβρίου τοῦ 2001 ἐπανέφερε μέ τόν πιό τραγικό τρόπο στό προσκήνιο μιά ἄλλη πλευρά τῆς πυρηνικῆς δυνάμεως, τήν ὁποία περικλείει τό θρησκευτικό συναίσθημα, ὅταν ζυμωθεῖ μέ ὀργή καί μακροπρόθεσμες πολιτικο-κοινωνικές διεκδικήσεις. Διότι μελετώντας τίς λεπτομέρειες τοῦ τραγικοῦ ἐγχειρήματος, διαπιστώνουμε ὅτι ὑπῆρξε καί μιά σαφής θρησκευτική φλέβα, ἡ ὁποία ἐνίσχυσε τίς ἐνέργειες τῶν πρωταγωνιστῶν. Ἀνεξαρτήτως ἀπό τίς ποικίλες σκοπιμότητες μέ τίς ὁποῖες σήμερα πολλοί ἐπικαλοῦνται τό θρησκευτικό συναίσθημα, εἶναι προφανές ὅτι ἡ θρησκευτική συνείδηση καί ὁ ρόλος τῶν ἐπιμέρους θρησκευμάτων ἀναγνωρίζονται καί πάλι ἔντονα στίς ἀρχές τοῦ 21ου αἰώνα ὡς βασική παράμετρος γιά τήν εἰρήνη.

Στήν ἑλληνική γλώσσα, παράλληλα μέ τή λέξη θρησκεία, γιά νά ἀποδοθεῖ ἀκριβέστερα ἡ ἰδιαίτερη μορφή πού ἔλαβε ἡ θρησκεία σέ συγκεκριμένους λαούς καί τόπους, χρησιμοποιεῖται καί ὁ ὅρος θρήσκευμα. Ὡς πρός τόν ὁρισμό τῆς θρησκείας παρατηρεῖται ἀρκετή ποικιλία. Θά μπορούσαμε γενικά νά τήν προσδιορίσουμε ὡς ἕνα πολυδύναμο σύστημα δοξασιῶν, πεποιθήσεων, βιωμάτων καί ἀρχῶν συμπεριφορᾶς, πού σχετίζονται μέ τό Ὑπερβατικό, τό Ἱερό, τό Ἅγιο, τήν Ὑπέρτατη Πραγματικότητα καί πού ἐπηρεάζουν διαχρονικά τήν ἀνθρώπινη ὕπαρξη καί κοινωνία. Μέ τά συστήματα αὐτά, πού διαμορφώθηκαν ἱστορικά σέ ὀργανωμένα σύνολα, ὁ ἄνθρωπος ἀγωνίσθηκε νά ἀντιμετωπίσει τά βαθύτερα, τά ὁριακά προβλήματα τῆς ζωῆς του.

Ἄς δοῦμε πιό εἰδικά μερικές χαρακτηριστικές γραμμές ἀπό τήν πρώτη ὁμάδα θρησκευμάτων πού ἀναπτύχθηκαν μέ κεντρική ἰδέα τήν παγκόσμια ἁρμονία τοῦ κόσμου. Σ᾽ αὐτήν ὑπάγονται ὁ Ἰνδουισμός, ὁ Τζαϊνισμός, ὁ Βουδδισμός, ὁ Κομφουκιανισμός καί ὁ Ταοϊσμός. Πρόκειται γιά θρησκευτικά μορφώματα τῆς Ἰνδίας καί τῆς Κίνας.

Ἡ πολύπτυχη θρησκευτική παράδοση τῶν Ἰνδῶν περικλείει σέ σμικρογραφία τους περισσότερους τύπους θρησκευτικῆς ἐμπειρίας. Σέ πολλά ἰνδουιστικά κείμενα τονίζεται ἡ ἐσωτερική ἡσυχία, ἡ εἰρήνη. «Εἰρήνη ἄς ὑπάρχει στή γῆ καί σέ ὅλο τό ἀέρινο διάστημα. // Εἰρήνη ἄς ἁπλώνεται στούς οὐρανούς, εἰρήνη στά νερά, εἰρήνη στά φυτά καί εἰρήνη στά δέντρα. // Εἴθε ὅλοι οἱ θεοί νά μοῦ χαρίσουν εἰρήνη. // Μέ αὐτή τήν ἐπίκληση εἰρήνης ἄς διαχυθεῖ εἰρήνη. // Μέ αὐτή τήν εἰρήνη καταπραΰνω τά σκληρά. // … Μέ αὐτή τήν εἰρήνη κατευνάζω ὅλα τά κακά, ὥστε νά ἐπικρατήσει ἡ εἰρήνη. // Εἴθε τό καθετί γιά μᾶς νά εἶναι εἰρηνικό», διαβάζουμε στήν Ἀθάρβα Βέντα (19.9.14). «Ὁ Κύριος ζεῖ στήν καρδιά κάθε δημιουργήματος… κατάφυγε τελικά σ᾽ αὐτόν. Μέ τή χάρη του θά βρεῖς τήν ὑπέρτατη εἰρήνη καί τήν κατάσταση πού εἶναι πέρα ἀπό κάθε ἀλλαγή», ἐπισημαίνει τό κλασικό ἰνδικό ἔργο τῆς Μπαγκαβάτ Γκιτά (18, 61-62).

Οι σχολές του Ινδουισμού

Στόν Ἰνδουισμό ὑπάρχουν σήμερα πολλές σχολές καί παραφυάδες πού σχολιάζουν καί ἑρμηνεύουν μέ μεγάλη εὐελιξία τίς ἰνδουιστικές ἀπόψεις. Ἕνας διακεκριμένος μελετητής τῆς σανσκριτικῆς γλώσσας καί τῆς φιλοσοφικῆς σχολῆς τῆς Βεντάντα, ὁ Swami Dayananda Saraswati, διευκρινίζει: Ἡ Μπαγκαβάτ Γκιτά (12.13) ὁρίζει τό ὥριμο πρόσωπο ὡς «ἕναν ὁ ὁποῖος εἶναι τελείως ἐλεύθερος ἀπό μίσος πρός ὁποιοδήποτε ὄν καί τοῦ ὁποίου ἡ ἀγάπη καί συμπάθεια ἀγκαλιάζει ὅλα τά ὄντα». «Ἀρχίσαμε τή νέα χιλιετία μέ πολλές ἐλπίδες καί προσδοκίες ἀλλαγῆς», σημειώνει ὁ Sri Mata Amritanandamayi Devi, σύγχρονος Ἰνδός θρησκευτικός ἡγέτης. «Ἡ ἐσωτερική ἀλλαγή πρέπει νά συμβεῖ στόν ἑαυτό μας. Διότι μόνον ὅταν σύγκρουση καί ἄρνηση φύγουν ἀπό μέσα μας, θά μπορέσουμε ἀληθινά νά ἔχουμε ἕνα ρόλο στήν ἐγκαθίδρυση τῆς εἰρήνης».

Ἕνα ἀρχαιότατο ἰνδικό θρησκευτικό σύστημα, πού ὑποστήριζε μέ πάθος τήν ἀποφυγή βίας, τήν «ἀχίμσα», εἶναι ὁ Τζαϊνισμός, ὁ ὁποῖος, σημειωτέον, ἀπορρίπτει τήν πίστη σέ θεούς ἤ Θεό. Ἡ «ἀχίμσα», δηλαδή ἡ μή βία, τό μή βλάπτειν, δέν ἀποτελεῖ γιά τούς τζαϊνιστές ἠθικό μόνο σκοπό, ἀλλά ἀκόμη μεταφυσική ἀρχή, καθοριστική τῆς πορείας πρός τή λύτρωση. «Ἀνοχή, σέ τελική ἀνάλυση, εἶναι ὁ μόνος τρόπος γιά νά ἐλευθερώσουμε τούς ἀνθρώπους ἀπό τίς χειροπέδες τοῦ ἐγωκεντρισμοῦ, τῆς ἀλαζονείας καί τῆς προκαταλήψεως, τοῦ μίσους καί τῆς βιαιότητος, τῆς φυλετικῆς διακρίσεως καί τοῦ θρησκευτικοῦ φανατισμοῦ», γράφει ὁ τζαϊνιστής L.M. Singhvi.

Πολύ μεγάλη ἐπίδραση, σέ ἑκατομμύρια ἀνθρώπους σέ διάφορες χῶρες, εἶχε καί ἔχει ὁ Βουδδισμός. Ὅλες οἱ σχολές του τόνισαν μέ ἰδιαίτερη σαφήνεια καί ἔνταση τήν ἐσωτερική εἰρήνη, καί κατ᾽ ἐπέκταση τήν κοινωνική. Ἕνα ἀρχαῖο βουδδιστικό βιβλίο, ἡ Ἀνγκουτάρα Νικάγια (στ. 322), δηλώνει: «Αὐτό εἶναι εἰρήνη. Αὐτό εἶναι τό ὑπέροχο, δηλαδή ἡ εἰρήνη ὅλων τῶν ὁρμεμφύτων. Τό σβήσιμο τῆς ἐπιθυμίας, ἡ ἀπάθεια, τό σταμάτημα, ἡ νιρβάνα» (νιρβάνα σημαίνει τό ὑπέρτατο ἀγαθό, διότι εἶναι τό ἀπόλυτο τέρμα ὅλων τῶν παρορμήσεων καί τῶν παθῶν πού προκαλεῖ τό κακό − πρβλ. Dhammapada 96). «Ὅπως ἡ βαθιά λίμνη εἶναι καθαρή καί ἥσυχη, ἔτσι, ἀκούοντας τίς βουδδιστικές διδασκαλίες καί κατανοώντας τες, ὁ σοφός γίνεται καθ᾽ ὑπερβολήν εἰρηνικός» (Dhammapada 82· πρβλ. Anguttara Nikaya III, 34).

Ὁ Βουδδισμός εἶναι κατεξοχήν μοναχισμός καί ἀναφέρεται συνήθως στήν ἐσωτερική ζωή τοῦ μοναχοῦ. Ἡ Sutta Nipata (919-20) ἐξηγεῖ: «Ὁ μοναχός ἀναζητεῖ τήν εἰρήνη μέσα του καί ὄχι κάπου ἀλλοῦ». Στή σημερινή ἐποχή ὁ λόγος τῶν βουδδιστῶν ἡγετῶν ἔχει προσαρμοσθεῖ μέ ἐπιτυχία στήν εἰρηνιστική γλώσσα. «Γιά τόν Βουδδισμό, τό θεμέλιο τῆς πραγματοποιήσεως τῆς εἰρήνης δέν ἔγκειται στήν ἰσορρόπηση δυνάμεων, ἀλλά στήν ὑπερνίκηση τοῦ φυσικοῦ μας ἐνστίκτου νά σκεπτόμαστε μέ ὅρους “ἐμεῖς καί αὐτοί”», ἐξηγεῖ ὁ Chimo Iwagami, τέως πρόεδρος τῆς Βουδδιστικῆς Ὁμοσπονδίας.

Το επεισόδιο με τον Βούδδα

Χαρακτηριστικό γιά τήν ἀπόλυτη ἄρνηση χρήσεως βίας εἶναι ἕνα ἐπεισόδιο ἀπό τή ζωή τοῦ Βούδδα: Ἕνας στρατηγός τῆς γειτονικῆς χώρας Κοσάλα πλησίασε τήν Καπιλαβάστου, τήν πρωτεύουσα τῆς χώρας τῶν Σάκυας, μέ τόν στρατό του. Μετά τή συνάντηση μέ τόν Βούδδα, ὁ στρατηγός ἀποφάσισε νά μήν εἰσβάλει στήν Καπιλαβάστου καί ὑποχώρησε μέ τόν στρατό του. Ἀργότερα, στήν τρίτη προσπάθεια τοῦ στρατηγοῦ, ὁ μαθητής τοῦ Βούδδα Μογγαλάνα εἰσηγήθηκε νά ἀντισταθοῦν στήν εἰσβολή. Ὁ Βούδδας ὅμως ἀρνήθηκε. Τό ἀποτέλεσμα ἦταν ὅτι ὁ στρατός εἰσβολῆς ἐξολόθρευσε ὁλόκληρη τή φατρία Σάκυα.

Ἔτσι, τελικά, ὁ Βούδδας δέν ἐπέτρεψε οὔτε κἄν προστατευτική πράξη. Ἀλλά καί ἡ ἰσχυρότατη προσωπικότητα καί ἡ φήμη του δέν κατόρθωσαν νά σώσουν τήν εἰρήνη. Ὁ Βούδδας τελικά διατύπωσε μιά ἀλήθεια, ἡ ὁποία διασώζεται στήν Dhammapada: «Ἀκόμα καί ἄν κάποιος εἶναι νικητής πάνω σέ ἕνα ἑκατομμύριο ἐχθρούς στό πεδίο τῆς μάχης, αὐτός πού εἶναι νικητής πάνω στόν ἑαυτό του εἶναι ὁ ἀληθινός νικητής». Καί ἀλλοῦ, στό ἴδιο βιβλίο: «Τό μίσος δέν ὑπερνικᾶται μέ μίσος. Τό μίσος ὑπερνικᾶται μόνο μέ τήν ἐγκατάλειψη τοῦ μίσους. Αὐτό εἶναι αἰώνια ἀλήθεια».

Θά ἦταν λάθος ὅμως νά δοῦμε τούς βουδδιστές ἀδιάφορους γιά τά ἐθνικά τους προβλήματα. Στόν προηγούμενο αἰώνα οἱ βουδδιστές μοναχοί πῆραν σημαντικές πολιτικές καί ἐθνικές πρωτοβουλίες. Ὁ ἀγώνας γιά τήν εἰρήνη, σέ πολλές περιπτώσεις, συνδέθηκε μέ τόν πόθο γιά ἀνεξαρτησία καί γιά τή διατήρηση τῆς ἰδιοτυπίας τοῦ κάθε λαοῦ. Στή δεκαετία τοῦ 1960, στίς αἱματηρές ἀναμετρήσεις μεταξύ τῶν κυβερνήσεων Βορείου καί Νοτίου Βιετνάμ, μέ πρωτοβουλία τῶν βουδδιστῶν, ἄρχισε μιά μή-βίαιη ἐκστρατεία, ἀναζητώντας τόν «τρίτο δρόμο» γιά ἕνα οὐδέτερο Βιετνάμ, πού θά ἀνέπτυσσε τή δική του πολιτιστική ταυτότητα (Programme of the Buddist Socialistic Block, 1967).

Στή βουδδιστική αὐτήν κίνηση προσχώρησαν καί ἄνθρωποι διαφορετικῶν πίστεων καί παραδόσεων, συστρατευόμενοι γιά τήν εἰρήνη καί τήν ἀνεξαρτησία. Ὅταν στίς 16 Μαΐου 1967 μιά νεαρή βουδδίστρια, ἡ Νάτ Τσί Μάι, αὐτοπυρπολήθηκε σάν «ἕνας δαυλός στή μαύρη νύκτα», τίς ἐπιστολές καί τά ποιήματά της ἀνέλαβε νά δημοσιεύσει −μιά ὑπόθεση πολύ ἐπικίνδυνη− ἕνας ρωμαιοκαθολικός διανοούμενος, ὁ π. Ngouyen Ngots Lan.

Ὁ σημερινός 14ος Δαλάι Λάμα, ὁ Tenzin Gyatso, διακηρύσσει: «Ὅσο περισσότερο κατανοοῦμε ὁ ἕνας τή νοοτροπία τοῦ ἄλλου, τόσο πιό πολλά μποροῦμε νά μάθουμε ὁ ἕνας γιά τόν ἄλλον. Καί τόσο εὐκολότερα μποροῦμε νά ἀναπτύξουμε τόν σεβασμό καί τήν ἀνεκτικότητα στή δική μας ζωή καί στή συμπεριφορά μας πρός ἀλλήλους. Αὐτό ὁπωσδήποτε θά βοηθήσει στήν αὔξηση τῆς εἰρήνης καί τῆς φιλίας ἀνά τόν κόσμο».

Ἡ πολύπτυχη κομφουκιανή διδασκαλία

Μιά βιαστική ἀναφορά καί στήν παραδοσιακή κινεζική θρησκευτικότητα. Ἡ πολύπτυχη κομφουκιανή διδασκαλία ἐπιμένει στόν ὀφειλόμενο ἀπό ὅλους σεβασμό στόν νόμο καί τήν τάξη, καί προβάλλει ὡς ἰδανικό τῆς ἀνθρώπινης κοινωνίας τήν εἰρηνική συνύπαρξη σέ πλήρη συμφωνία μέ τήν παγκόσμια ἁρμονία. Ἐξ ἄλλου, στόν Ταοϊσμό τονίζεται ἡ ἀξία τῆς ἐσωτερικῆς ἠρεμίας καί ἡ σημασία της γιά τήν κοινωνική ζωή. «Οἱ ἄνθρωποι δέν καθρεπτίζονται σέ τρεχούμενο νερό. Καθρεπτίζονται στό ἥσυχο νερό», διαβάζουμε στό βιβλίο Tsouang Tsou.

Τό νόημά του εἶναι ὅτι μόνον ἕνα πρόσωπο πού βρίσκεται σέ εἰρήνη μέ τόν ἑαυτό του μπορεῖ νά εἰρηνεύσει καί ἄλλους (πρβλ. Tao te Tsing, 4· Tao te Tsing, 56). Σέ ἕνα ἄλλο σημεῖο, μιλώντας γιά τούς διάφορους ἡγεμόνες, γράφει: «ἡ ἁπλότητα, ἡ ὁποία δέν ἔχει ὄνομα, εἶναι ἐλεύθερη ἀπό ἐπιθυμίες. Ὄντας ἐλεύθερη ἀπό ἐπιθυμίες εἶναι ἥσυχη. Καί ὁ κόσμος θά εἶναι σέ εἰρήνη ἀπό μόνος του» (Tao te Tsing, 37). Ἡ γενικότερη γραμμή τοῦ Ταοϊσμοῦ εἶναι ἡ ἀποδοχή τῆς φυσικῆς ροῆς τῶν πραγμάτων.