Η δραματική επικαιρότητα της σκέψης του Γιώργου Παπαδημητρίου

Το να ασχολείσαι με την ουσία, τα θεμελιώδη των πραγμάτων στην επιστήμη, στην πολιτική και στη ζωή και όχι με τα επιφαινόμενα και τη συγκυρία, δηλαδή εάν δίνεις τις μάχες σου σε επίπεδο αρχών, τότε το έργο που παράγεις μένει πάντα επίκαιρο και εμπνευστικό. «Αν μάλιστα έχεις το χάρισμα να διέπεται ο λόγος σου από τον αισθητικό κανόνα του ήθους, τότε οι λύσεις που προτείνεις είναι κομψές… και η ομορφιά είναι κριτήριο της αλήθειας».

Όλα αυτά χαρακτηρίζουν το νομικό και πολιτικό έργο του καθηγητή Γιώργου Παπαδημητρίου (1944-2009) που τιμήθηκε την Πέμπτη 14 Φεβρουαρίου, από το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, με αφορμή τα δέκα χρόνια απουσίας του.

Ο Γιώργος Παπαδημητρίου ήταν ένας αυθεντικός διανοούμενος και οξυδερκής νομικός με δημιουργική πολιτική σκέψη και πληθωρική δράση που εδράζονταν στην κυτταρική αφομοίωση των θεμελιωδών αρχών του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, θέση από την από την όποια άντλησε έμπνευση, πεποίθηση και κριτική για τον ευρωπαϊσμό του. Στο επίκεντρο της σκέψης του Παπαδημητρίου βρισκόταν η τριγωνική σχέση ανθρωπίνων δικαιωμάτων-κράτους δικαίου και κοινωνικού κράτους, σχέση αδιαχώριστη, αν όχι ταυτόσημη. Η βαθιά κατανόηση της σχέσης αυτής τον οδηγούσε σε νομικές ερμηνείες και λύσεις, αλλά και του άνοιγε μονοπάτια για τα επερχόμενα.

Η πρωτοποριακή -για τα ελληνικά νομικά δεδομένα- ενασχόλησή του με ζητήματα συμμετοχικής δημοκρατίας, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κλιματικής αλλαγής και τεχνολογίας άνοιξε δρόμους στη νομική σκέψη και στην πολιτική πρακτική.

Με το βλέμμα στραμμένο πάντα στο μέλλον, ο Γιώργος Παπαδημητρίου ήταν πάντα αρκετά βήματα μπροστά από τις εξελίξεις και γι΄αυτό η εμπλοκή του με την πολιτική ήταν καθοριστική σε κρίσιμα ζητήματα. Για τον ίδιο λόγο, οι θέσεις που διατύπωσε για το πολίτευμα, την απλή αναλογική, τις κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις της τεχνολογίας, τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της ανάπτυξης και το Κυπριακό είναι δραματικά επίκαιρες και θα μπορούσαν να αποτελέσουν πηγή έμπνευσης για τον πολιτικό κόσμο που ταλανίζεται από την απουσία παραδείγματος.

Η εκδήλωση μνήμης στην οποία παραβρέθηκε η σύζυγός του Άννα Τσάτσου-Παπαδημητρίου και ο γιος του Αλέξανδρος, ο πρώην πρωθυπουργός Κ. Σημίτης, πολιτικοί και πλήθος φίλων του, έγινε στην αίθουσα της Γερουσίας στη Βουλή. Εκεί μίλησαν οι Χρήστος Στυλιανίδης (Επίτροπος Ανθρωπιστικής Βοήθειας και Διαχείρισης Κρίσεων), Κώστας Μενουδάκος (Πρόεδρος της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα), Μιχάλης Πικραμένος (αντιπρόεδρος του Συμβουλίου Επικρατείας) και Τάσος Γιαννίτσης (Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών), υπό τον συντονισμό της Νίκης Μαρωνίτη, Γραμματέα του Ιδρύματος.

Η απλή αναλογική

Ιδιαίτερη αναφορά στο νομικό έργο του Παπαδημητρίου κατέχει, όπως ανέλυσε ο Μ. Πικραμένος, η μεθοδολογία ερμηνείας του συντάγματος. Σύμφωνα με τη θεωρία του, οι μέθοδοι και τα κριτήρια δεν επαρκούν, αλλά θα πρέπει να σταθμίζονται με την ουσία του πολιτεύματος, τις θεμελιώδεις αρχές του, οι οποίες συναρθρώνονται γύρω από την αρχή του ατόμου.

Από εκεί εκκινεί και η εμμονή του στη «συμμετοχική δημοκρατία», την οποία ήθελε να ενισχύσει με την ανάπτυξη θεσμών, όπως η Κοινωνία των Πολιτών και οι Ανεξάρτητες Αρχές, επειδή διέβλεπε την αναχαίτιση των πολιτικών αποφάσεων και των δημοκρατικών θεσμών από τις δυνάμεις της ανάπτυξης. Στη γραμμή αυτής της σκέψης εντάσσεται και η πρόκριση του αναλογικού εκλογικού συστήματος από τον Παπαδημητρίου, χωρίς να αποκλείει λελογισμένες αποκλίσεις.

Περιβάλλον και Τεχνολογία

Δύο κρίσιμες διαστάσεις της ανάπτυξης, οι επιπτώσεις της στο περιβάλλον και η αυξανόμενη υποκατάσταση της εργασίας από την τεχνολογία, απασχόλησαν τη νομική και πολιτική σκέψη του Γιώργου Παπαδημητρίου. Το 1994 εξέδωσε τη νομική επιθεώρηση “Νόμος και Φύση”, η οποία από το 2003 εκδίδεται σε ηλεκτρονική μορφή. Όπως εξήγησε ο Κ. Μενουδάκος, στον πυρήνα του περιβαλλοντικού δικαίου, κατά τον Παπαδημητρίου, βρίσκεται το άρθρο 24 του συντάγματος που θεωρούσε επαρκές θεμέλιο για τη διασφάλιση της βιώσιμης ανάπτυξης, καθώς αυτό συμπληρώνεται από άλλες διατάξεις για την αξιοπρέπεια του προσώπου, την ελευθερία, την ιδιοκτησία, το δημόσιο συμφέρον κλπ.

Στο πρώτο τεύχος της επιθεώρησης, ο Παπαδημητρίου εισήγαγε τον όρο «Περιβαλλοντικό Σύνταγμα», ανοίγοντας το ζήτημα της προστασίας του περιβάλλοντος, όχι με απλή νομικίστικη προσέγγιση μα σε άμεση συσχέτιση με την ασκούμενη οικονομική και αναπτυξιακή πολιτική αλλά και με την Κοινωνία των Πολιτών. Για τη διασφάλιση της προστασίας, ο Παπαδημητρίου συνδύαζε τρεις έννομες τάξεις, το Εθνικό, το Ευρωπαϊκό και το Διεθνές Δίκαιο, έτσι ώστε να παράγονται αποτελεσματικοί θεσμοί ελέγχου και επιβολής κυρώσεων.

Δυστυχώς, όμως, διαπίστωνε συνεχείς αποκλίσεις από τους στόχους και τις υποχρεώσεις που η ελληνική πολιτεία αναλάμβανε σε διεθνές επίπεδο. Γι΄αυτό και θεωρούσε πως οι μεταρρυθμίσεις χωρίς περιεχόμενο, δηλαδή συνεκτικά σχέδια δράσης και χρονοδιαγράμματα, ήταν απλώς ένα πολιτικό παίγνιο, ένας κακός τρόπος για να ασκηθεί η πολιτική.

Η άλλη επίπτωση της ραγδαίας ανάπτυξης που απασχολούσε τον Παπαδημητρίου ήταν η συνεχώς αυξανόμενη χρήση της τεχνολογίας, καθώς αντιλήφθηκε εγκαίρως την αρνητική επίπτωση της ανάπτυξης στους πολιτικούς θεσμούς. Γι΄αυτό και επιδίωκε να υποκαταστήσει το κενό των επίσημων θεσμών με την Κοινωνία των Πολιτών.

Τα ζητήματα αυτά ο Παπαδημητρίου δεν τα έβλεπε σε στενό εθνικό επίπεδο αλλά σε ευρωπαϊκό και όχι για να αναζητήσει εξωτερικές λύσεις. Ο λόγος ήταν πως διέβλεπε ότι η μέριμνα που λαμβανόταν σε κοινοτικό επίπεδο δεν ήταν επαρκής. Σημειωτέον ότι ο Γ. Παπαδημητρίου είχε εμπλακεί ενεργά στη Συντακτική Συνέλευση για το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα που ατύχησε, ενώ βοήθησε και στη Συνθήκη της Λισσαβώνας.

Το Κυπριακό Ζήτημα

Ο Κύπριος επίτροπος Χρήστος Στυλιανίδης εξήγησε την καταλυτική εμπλοκή του Γ. Παπαδημητρίου, τόσο στο Κυπριακό, όσο και στην ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ, ως νομικός σύμβουλος του τότε πρωθυπουργού Κ. Σημίτη. Για να ερμηνεύσει τη στρατηγική του, ανέλυσε το ευρύτερο όραμα του Παπαδημητρίου που ήταν μεν ευρωπαϊκό, αλλά με έναν ελληνισμό ανοιχτό στον κόσμο και μια Κύπρο ευρωπαϊκή. Η στρατηγική του συνίστατο στην συνύπαρξη και τη συμπληρωματικότητα τριών ταυτοτήτων, της ελληνικής εθνικής ταυτότητας, της ευρωπαϊκής και της ιδιότητας του πολίτη της Κύπρου.

Πάνω στη σύλληψη αυτή, στις 30 Μαρτίου 1998 στο Λονδίνο, η Κύπρος έλαβε το πράσινο φως για την έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων. Αυτό κατέστη δυνατόν, αφού προηγουμένως η κυπριακή κυβέρνηση έπρεπε να καταθέσει μια πρόταση για τους Τουρκοκύπριους, ούτως ώστε να αποφευχθούν προβλήματα. Οι προτάσεις που κατατέθηκαν ήταν των 60-65 σελίδων και δεν έμοιαζαν λειτουργικές. Τότε ο Παπαδημητρίου μαζί με τον Κρανιδιώτη κατέθεσαν μία σελίδα στο παραπάνω πνεύμα που οδήγησε ουσιαστικά στην αποσύνδεση του Κυπριακού από τη διαδικασία της ένταξης.

Από όλα τα προαναφερθέντα είναι σαφές ότι η βαθιά γνώση του Παπαδημητρίου στο τι είναι πραγματικά ουσιαστική δημοκρατία και όχι τυπική, όπως επεσήμανε ο Τάσος Γιαννίτσης, ήταν ο κοινός παρανομαστής της νομικής του παραγωγής και της πολιτικής του πράξης. Η επιστροφή στα θεμελιώδη της δημοκρατίας είναι τώρα το μέγα ζητούμενο για την Ευρώπη και για τη Δύση και προφανώς και για την Ελλάδα που βρίσκεται σε μια φάση πολυδιάστατης και κρίσιμης ανασυγκρότησης.

Γι΄αυτό προτείνουμε τα νομικά άρθρα του Παπαδημητρίου που αναφέρθηκαν οι ομιλητές και τα οποία καλύπτουν μερικά κρίσιμα και επίκαιρα θέματα, όπως η τεχνολογία και το περιβάλλον, -και όχι μόνο-, να συγκεντρωθούν και να εκδοθούν από το Ίδρυμα της Βουλής σε έναν τόμο. Με τον τρόπο αυτό, η σκέψη του θα γίνει προσιτή όχι μόνο στους νομικούς, αλλά και στην Κοινωνία των Πολιτών.