Η έκθεση Μαζαράκη απαντά στο αν τα νησιά απειλούν την Τουρκία

Η Τουρκία προανήγγειλε ότι θα θέσει και πάλι το θέμα της αποστρατικοποίησης των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου στον Έλληνα πρωθυπουργό, κατά την επίσκεψη του τελευταίου στην Κωνσταντινούπολη, ένα ζήτημα που η Άγκυρα θέτει πλέον με εμμονή. Θα ήταν γελοίο οι Τούρκοι να επικαλεστούν ως λόγο ότι φοβούνται μήπως οι Έλληνες κάνουν απόβαση στις μικρασιατικές ακτές.

Ανασύρουμε σήμερα τη θαμμένη έκθεση του 1922 του στρατηγού Αλέξανδρου Μαζαράκη σχετικά με την αποστρατιωτικοποίηση Λήμνου-Μυτιλήνης-Χίου-Σάμου-Ικαρίας. Υπό την σημερινές συνθήκες, η έκθεση Μαζαράκη, παρά το γεγονός ότι γράφτηκε έναν αιώνα πριν, διατηρεί τη σημασία της. Ο στρατηγός Μαζαράκης, εκτός του γεγονότος ότι ήταν στενός συνεργάτης του Ελευθερίου Βενιζέλου με σημαντικές τοποθετήσεις το χρονικό διάστημα 1918-1920, συμμετείχε, ως στρατιωτικός τεχνικός σύμβουλος, στην ελληνική αντιπροσωπεία που εκπροσώπησε τη χώρα στη Συνδιάσκεψη της Λωζάννης (1922-1923).

Πριν αναλύσουμε την έκθεση Μαζαράκη, επιβάλλεται να αναφέρουμε ότι η απώλεια των νησιών του βορειοανατολικού Αιγαίου, απόρροια των νικηφόρων ναυμαχιών για το ελληνικό πολεμικό ναυτικό, κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων (1912-1913), είχε δημιουργήσει τεράστια ανησυχία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η ανησυχία αυτή πήγαζε από το γεγονός ότι τα νησιά, τα οποία βρίσκονται πολύ κοντά στις απέναντι ακτές, μπορούσαν να αποτελέσουν για την Ελλάδα ορμητήριο για την απελευθέρωση των μικρασιατικών ακτών, οι οποίες κατοικούνταν από συμπαγές ελληνικό στοιχείο.

Οι Νεότουρκοι, χολωμένοι από τις εδαφικές απώλειες που υπέστη η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, έβλεπαν με καχυποψία την παρουσία του ακμάζοντος και ανθηρού ελληνικού στοιχείου κατά μήκος των μικρασιατικών ακτών. Πίστευαν ότι μπορούσε να λειτουργήσει ως “γέφυρα” για το πέρασμα του Ελληνικού Στρατού από τα νησιά στην απέναντι ακτή και για το λόγο αυτό εφήρμοσαν τη γνωστή πολιτική διωγμών σε βάρος των ομογενών μας.

Οι Νεότουρκοι, λοιπόν, αρνούνταν να αναγνωρίσουν το εδαφικό καθεστώς των νησιών του βορειοανατολικού Αιγαίου, τα οποία θεωρούσαν προκεχωρημένες στρατιωτικές βάσεις για μια μελλοντική ελληνική απόβαση στη Μικρά Ασία. Ωστόσο, το ξέσπασμα του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου (1914-1918) δημιούργησε νέα (αρνητικά) δεδομένα για την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αναμφίβολα, η παρουσία του ελληνικού στρατού, το χρονικό διάστημα 1919-1922, στη Μικρά Ασία επιβεβαίωσε τους προηγούμενους φόβους τους για το ζήτημα των νησιών.

Φτάνουμε, λοιπόν, στις διαπραγματεύσεις για την επικείμενη υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης. Εκεί, η τουρκική αντιπροσωπεία θέτει θέμα αποστρατιωτικοποίησης των νησιών Λήμνου, Μυτιλήνης, Χίου, Σάμου και Ικαρίας. Συγκροτείτε, λοιπόν, υποεπιτροπή για να εξετάσει τις τουρκικές αιτιάσεις. Από ελληνικής πλευράς συμμετείχε ο στρατηγός Αλέξανδρος Μαζαράκης, ο Μιχαήλ Θεοτοκάς και ο πρέσβης Βασίλειος Δενδραμής.

Τί αποκαλύπτει η έκθεση Μαζαράκη

Η έκθεση Μαζαράκη, η οποία πιθανολογούμε ότι απευθυνόταν στον ίδιο τον Βενιζέλο, καλείται να απαντήσει στο κρίσιμο ερώτημα, αν η γειτνίαση των νησιών με την απέναντι μικρασιατική ακτή αποτελούσε κίνδυνο για την Τουρκία. Για τον Έλληνα αξιωματικό, από άποψη στρατιωτικών επιχειρήσεων, δηλαδή απόβασης σημαντικών δυνάμεων, «ασφαλώς όχι». Εάν η Ελλάδα επιχειρούσε μια τέτοια απόβαση, δεν θα την συνέφερε να την «προπαρασκευάσει» στα νησιά «δια τον απλούστατον λόγον ότι τοιαύτη προπαρασκευή θα εγίνετο αμέσως αντιληπτή εις τους Τούρκους και θα ελαμβάνοντο υπό τούτων μέτρα αμύνης».

Ο ίδιος θεωρούσε, πράγμα απολύτως λογικό, ότι μια τέτοια συγκέντρωση πλοίων και στρατευμάτων «επί ημέρας», θα έπρεπε να γίνει σε άλλους λιμένες της χώρας για λόγους ασφάλειας και μυστικότητας. Όπως ανέφερε ο Μαζαράκης, στις αποβατικές ενέργειες σημασία δεν έχει η συντόμευση του πλου, το δυσχερές και χρονοβόρο σημείο είναι “η επιβίβασις και η απόβασις”, ενώ όσον αφορά το ζήτημα των “μικρών επιδρομών”, ούτε αυτές ήταν εφικτές από τη στιγμή που δεν υπήρχαν χερσαία σύνορα.

Στη συνέχεια της έκθεσης, γίνεται γνωστό ότι οι πυροβολαρχίες που βρίσκονταν στα νησιά μπορούσαν να βάλουν εναντίον μεγάλων πληθυσμιακών συγκεντρώσεων στην απέναντι μικρασιατική ακτή, αλλά τέτοιες πόλεις δεν υπήρχαν. Τουναντίον, οι πρωτεύουσες ορισμένων νησιών όπως της Μυτιλήνης, της Σάμου και της Χίου βρισκόταν εντός του βεληνεκούς του τουρκικού πυροβολικού, «συνήθως βαρέος, τοποθετημένου επί των απέναντι μικρασιατικών ακτών». Ο στρατηγός προβαίνει, επίσης, στην επισήμανση ότι οι δυο τελευταίες πόλεις, Χίος και Σάμος, είχαν επανειλημμένως βληθεί από τις τουρκικές δυνάμεις, κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν βρίσκονταν επ’ αυτές συμμαχικές δυνάμεις.

Αμοιβαία αποστρατιωτικοποίηση

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η πρόταση του Μαζαράκη ότι «εάν ελαμβάνετο το μέτρον της μη κατασκευής πυροβολείων και εγκαταστάσεως πυροβόλων επί των νήσων, ασφαλώς θα έπρεπε να ληφθεί παρόμοιον μέτρον επί της απέναντι μικρασιατικής ακτής ώστε να ασφαλισθώσιν από του κινδύνου τούτου αι Νήσοι».

Αναφορικά με την παρουσία στρατευμάτων στα νησιά, αφενός δεν αποτελούσαν κίνδυνο για τις απέναντι μικρασιατικές ακτές, δεδομένου ότι ουδείς μπορούσε να ισχυριστεί ότι η Ελλάδα θα επιχειρούσε απόβαση στις μικρασιατικές ακτές με δύναμη δύο-τριών ταγμάτων, αφετέρου δε, λόγω της μεγάλης απόστασης των νησιών από την υπόλοιπη Ελλάδα, τα νησιά αυτά «πραγματικώς κινδυνεύουν αν επιχειρήση κατά αυτών ο κατέχων την Μικράν Ασίαν».

Λόγω της εγγύτητας των δυο σημείων, είναι δυνατόν «εν μια νυκτί και δια μικρών πλοίων», οι Τούρκοι να επιχειρήσουν επιδρομή κατά των νησιών. Στη περίπτωση αυτή, τα νησιά θα αποκλείονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα, καθώς θα βρίσκονταν εγκλωβισμένα μέσα στην κυκλωτική τουρκική δαγκάνα. Ιδιαίτερο βάρος έχει η παρατήρηση του Μαζαράκη ότι ο κίνδυνος «ούτος δεν δύναται να προληφθή», εκτός και αν ληφθούν μέτρα στην απέναντι μικρασιατική ακτή, διότι «ο κατέχων την Μ. Ασίαν και αποφασίσας να κάμη την επιδρομήν, δύναται να παρασκεύαση και εκτελέση ταύτην εν απολύτω μυστικότητι και να παρουσιασθή εις τας νήσους αιφνιδιαστικώς».

Επομένως, σύμφωνα με τον Μαζαράκη, «από της απόψεως όθεν της στοιχειώδους ασφαλείας των νήσων θα έπρεπε ουσιαστικώς να οπλισθούν αντί να αφοπλισθούν». Η έκθεση καταλήγει ότι αυτό που θα είχε πρακτική σημασία θα ήταν η απαγόρευση της εγκατάστασης τόσο στα νησιά όσο και στις απέναντι μικρασιατικές ακτές, μακράς βολής πυροβόλων.

Πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι η έκθεση αυτή συνετάχθη με βάση τη στρατιωτική τεχνολογία της εποχής, τα πολιτικά και κοινωνικά δεδομένα του γεωγραφικού χώρου της Μικράς Ασίας και νησιών, αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, καθώς και την τότε ισορροπία ισχύος μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας.

Όταν ο Μαζαράκης έγραφε την έκθεσή του δεν υπήρχε απέναντι από τα ελληνικά νησιά η 4η τουρκική, γνωστή ως “Στρατιά του Αιγαίου”, της οποίας οι δυνάμεις, πολυάριθμες, αποβατικές και με επιθετικό προσανατολισμό, είναι στραμμένες προς τα νησιά. Η συγκεκριμένη στρατιά δεν είναι ενταγμένη στους σχεδιασμούς του ΝΑΤΟ, προφανώς για να μπορεί να χρησιμοποιηθεί κατά το δοκούν. Αν, λοιπόν, ο Μαζαράκης, το 1922, χωρίς να εντοπίζει σημαντικές στρατιωτικές δυνάμεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή, παρά μόνο βαρύ πυροβολικό, πρότεινε παρ’ όλα αυτά τον στρατιωτικό εξοπλισμό των νησιών, τότε είναι περιττό να ειπωθεί τι πρέπει να γίνει σήμερα.