Η ενηλικίωση του κινεζικού εθνικισμού – Το Κίνημα της 4ης Μαΐου

Η 4^η Μαΐου του 1919 είναι μια ημερομηνία με πλούσιο συμβολικό περιεχόμενο για τη σύγχρονη Κίνα. Όχι τόσο για τα γεγονότα της ημέρας, όσο για το νόημα που απέκτησαν στις συνειδήσεις Κινέζων που έπαιξαν σημαντικό ρόλο εκείνα τα χρόνια στη διαμόρφωση των συνθηκών που τελικά θα οδηγούσαν στην ανάδυση της σημερινής Κίνας. Αυτό που ονομάστηκε λίγες μέρες αργότερα “Κίνημα της 4^ης Μαΐου” αποτέλεσε σημείο αναφοράς τόσο για το εθνικιστικό, όσο και για το κομμουνιστικό κόμμα.

Το “Κίνημα της 4^ης Μαΐου” συνδέθηκε (και συχνά ταυτίστηκε) με το κίνημα “Νέας Κουλτούρας” στην Κίνα και αποτέλεσε έναν σημαντικό οδηγό ερμηνείας των εξελίξεων και δράσης απέναντι στις ξένες δυνάμεις, αλλά και στους κινέζους πολέμαρχους που είχαν διασπάσει την Κίνα σε σφαίρες επιρροής.

Το Κίνημα επηρέασε όχι μόνο την πολιτική, αλλά και τομείς όπως η λογοτεχνία και έδωσε ώθηση στις γλωσσικές μεταρρυθμίσεις που κατέληξαν στην ανάδειξη της σημερινής “Κοινής Κινεζικής” (ή “Εθνικής Γλώσσας”) ως επίσημης στην Κίνα. Επίσης, το “Κίνημα της 4^ης Μαΐου” αποτέλεσε σημείο αναφοράς για εκδηλώσεις διαμαρτυρίας τις επόμενες δεκαετίες, όπως κατά την Πολιτιστική Επανάσταση και στην Τιεν Αν Μεν το 1989.

Το ιστορικό πλαίσιο 

Ο σύγχρονος κινεζικός εθνικισμός έχει τις ρίζες του στα γραπτά και τις δράσεις Κινέζων Χαν κατά της δυναστείας των Qing που ήταν Μαντσού. Οι αντιδράσεις πύκνωσαν το 19^ο αιώνα και κυρίως μετά τους Πολέμους του Οπίου, που εξέθεσαν την αδυναμία της Κίνας σε σχέση με τις σύγχρονες δυτικές δυνάμεις. Παρά τις προσπάθειες εκσυγχρονισμού, η Κίνα δεν κατάφερε αυτό που πέτυχε η Ιαπωνία το 2^ο μισό του 19^ου αιώνα (λόγω έκτασης, ισχυρής κομφουκιανής παράδοσης, αλλά και λόγω των ξένων δυνάμεων).

Στη σύγκρουση των δύο χωρών το 1894-95, η Κίνα ηττήθηκε καθαρά και υπέγραψε ταπεινωτική συνθήκη. Τέτοια ήταν η ταπείνωση της Κίνας που στις διαπραγματεύσεις Ιαπωνίας και Ρωσίας λίγα χρόνια αργότερα, μετά τον πόλεμο του 1904-05, οι δύο δυνάμεις συζητούσαν για το διαμοιρασμό κινεζικών εδαφών, χωρίς καν να λαμβάνουν υπόψη την Κίνα.

Η πτώση των Qing το 1911 αβεβαιότητας, αναζήτησης ταυτότητας, αδυναμίας της κεντρικής διοίκησης και τελικά κερματισμού της Κίνας. Η θεωρία του “κοινωνικού δαρβινισμού” που ήταν δημοφιλής στην Κίνα (όπως άλλωστε και στην Ευρώπη) έκανε πολλούς Κινέζους διανοούμενους να πιστεύουν ότι αν η Κίνα δεν προσαρμοστεί στο διεθνές περιβάλλον με το να μετασχηματιστεί σε έθνος-κράτος κατά το πρότυπο των δυτικών κρατών και της Ιαπωνίας, θα κινδύνευε με εξαφάνιση. Έμφαση δόθηκε στην υιοθέτηση μια “εθνικής γλώσσας” που να λειτουργεί ως ενοποιητικός παράγοντας του αχανούς κράτους, στην απόρριψη των παραδοσιακών αρχών του κομφουκιανισμού και στην υιοθέτηση δυτικών ιδεών.

Οργή για την Δύση

Η Κίνα αποφάσισε να μετέχει στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο το 1917. Η συμβολή της δεν ήταν όμως στρατιωτική, αλλά έστειλε περίπου 96000 εργάτες στο δυτικό μέτωπο (από τους οποίους οι 2000 βρήκαν το θάνατο). Το τέλος του πολέμου βρήκε την Κίνα στο πλευρό των νικητών και να περιμένει την επιστροφή των γερμανικών κτίσεων στο κινεζικό έδαφος, δηλαδή εδάφη στην επαρχία της Σαντόνγκ. Στις Βερσαλλίες όμως οι νικητές (με εξαίρεση κάποιο μικρό ενδιαφέρον του προέδρου των ΗΠΑ Γουίλσον) αγνόησαν την Κίνα και τα γερμανικά εδάφη παραχωρήθηκαν στην Ιαπωνία. Όταν το περιεχόμενο της συμφωνίας έγινε γνωστό στην Κίνα στις 30/04/1919, προκλήθηκε δημόσια κατακραυγή.

Διαδηλώσεις και διαμαρτυρίες προγραμματίστηκαν και στις 4 Μαΐου 1919 ένα πλήθος κυρίως από φοιτητές συγκεντρώθηκε στην Τιέν Αν Μεν του Πεκίνου. Μετά από κάποιους πύρινους λόγους κατά των “προδοτών” διπλωματών που δέχτηκαν τη Συνθήκη, ομάδα περίπου 3000 ατόμων επιτέθηκε στις πολυτελείς οικίες τους, τις έκαψαν και χτύπησαν άτομα που βρέθηκαν μέσα (ένας Ιάπωνας φιλοξενούμενος δέχτηκε επίθεση με αβγά). Η αστυνομία τελικά επέβαλε την τάξη με συλλήψεις και αργότερα ξυλοκόπησε κάποιους από τους διαδηλωτές.

Το Κίνημα της 4^ης Μαΐου χαρακτηρίστηκε ως ορόσημο από τις πρώτες μέρες και από αυτούς που μετείχαν σε αυτό. Η κινεζική κυβέρνηση ένιωσε πίεση και εγκατέλειψε την ήπια και ενδοτική στάση απέναντι στους ξένους. Υπό το βάρος του μποϊκοτάζ ιαπωνικών προϊόντων από πολλούς Κινέζους, αναγκάστηκε να κάνει προσπάθεια ανάπτυξης γηγενούς βιομηχανίας.

Το Κίνημα της 4^ης Μαΐου έχει στενή σχέση με το ευρύτερο κίνημα της “Νέας Κουλτούρας”, που ένωσε (προσωρινά) προσωπικότητες τόσο διαφορετικές όσο οι διάσημοι συγγραφείς LuXunκαι BaJin, ο φιλόσοφος HuShih και οι μετέπειτα ιδρυτές του ΚΚΚ, Chen Duxiu και Li Dazhao. ΟΙ απόψεις διανοουμένων με διαφορετικές πεποιθήσεις, όπως ο εθνικιστές και οι κομμουνιστές, συνέπιπταν σε θέματα γλώσσας και λογοτεχνίας και στην ανάγκη αγώνα κατά των ξένων αποικιοκρατών.

Η επίδραση της 4^ης Μαΐου

Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας (ΚΚΚ) ιδρύθηκε το 1921 από τους Chen Duxiu και Li Dazhao που είχαν έντονη δράση και αρθρογραφία στο πλαίσιο του Κινήματος της 4^ης Μαΐου. Η μισητή παρουσία των ξένων δυνάμεων στην Κίνα έκανε τις αντι-ιμπεριαλιστικές ιδέες του μαρξισμού ελκυστικές για ένα μέρος της κινεζικής διανόησης της εποχής, ενώ η Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 αύξησε αυτή τη γοητεία του κομμουνισμού ως ιδεολογία που μπορούσε να βγάλει την Κίνα από τον εφιάλτη των συνεχών ταπεινώσεων (που άρχισαν με τους Πολέμους του Οπίου και κορυφώθηκαν με την ιαπωνική εισβολή). Τα γεγονότα της 4^ης Μαΐου 1919 έδωσαν ώθηση για μια αριστερή στροφή σε ένα μέρος της κινεζικής διανόησης και αυτό τελικά οδήγησε στην ίδρυση του κόμματος.

Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι από την αρχή της ύπαρξής του το ΚΚΚ είχε έντονα εθνικιστικά, “κινεζικά” χαρακτηριστικά, ενώ ο διεθνιστικός χαρακτήρας του μαρξισμού ήταν λιγότερο τονισμένος. Το 1949, όταν το Κομμουνιστικό Κόμμα νίκησε στον Εμφύλιο τους Εθνικιστές, ο Μάο είπε το περίφημο «ο κινεζικός λαός όρθωσε το ανάστημά του» (πιθανόν όχι όταν διακήρυξε την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας στην Τιεν Αν Μεν, αλλά σε συνάντηση οργάνων του Κόμματος εκείνες τις μέρες). Δεν είπε ένα διεθνιστικό σύνθημα, όπως το «προλετάριοι όλου του κόσμου ενωθείτε».

Το Κομμουνιστικό Κόμμα προσπάθησε από τα πρώτα χρόνια του να “οικειοποιηθεί” το Κίνημα της 4^ης Μαΐου και μέχρι σήμερα προβάλλει αφηγήματα που τονίζουν τη συνέχεια ανάμεσα στο Κίνημα και τους αγώνες του κόμματος. Το 1939 ο Μάο Τσε Τούνγκ (Mao Zedong), που αναδεικνυόταν ως ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης του ΚΚΚ επαίνεσε το Κίνημα της 4^ης Μαΐου, ενώ σήμερα η μέρα αυτή θεωρείται «μέρα νεολαίας», προβάλλοντας με αυτό τον τρόπο μια εικόνα δυναμισμού και πατριωτικού ενθουσιασμού.

Η επιρροή στην Πολιτιστική Επανάσταση

Πέρα από την επίδρασή της στο επίπεδο των ιδεών, το Κίνημα της 4^ης Μαΐου αναδείχτηκε ως “μοντέλο” για μαζικές κινητοποιήσεις στο μέλλον, όταν η κινεζική κοινωνία ήταν πολύ διαφορετική. Στοιχεία που ξεχωρίζουν σε αυτές τις κινητοποιήσεις είναι η ηλικία του κύριου όγκου των συμμετεχόντων (νέοι, κυρίως φοιτητές), ο έντονα πατριωτικός και συχνά εθνικιστικός χαρακτήρας τους και η χρήση βίας. Θα προσθέταμε και την εντατική αναζήτηση θεωρητικών αναφορών, εναλλακτικών προς την κυρίαρχη ιδεολογία.

Στα χρόνια της Πολιτιστικής Επανάστασης το κίνημα του Ερυθροφρουρών είχε έντονο πατριωτικό χαρακτήρα, κυριαρχούνταν από νέους (μαθητές και φοιτητές), χαρακτηρίστηκε από έντονη βία κυρίως στα σύμβολα εξουσίας και αυθεντίας της εποχής (γονείς, καθηγητές, αξιωματούχους του Κομμουνιστικού Κόμματος), από αμφισβήτηση των αξιών και της κυρίαρχης κουλτούρας. Οι Ερυθροφρουροί τελικά έγιναν ένα ετερογενές κίνημα του οποίου τα πιο ριζοσπαστικά στοιχεία έφτασαν στο σημείο να κάνουν λόγο για “κατάρρευση του κόμματος” και για “δημοκρατία”. Αυτός ήταν ένας από τους λόγους που ο Μάο τότε αποφάσισε την κατάπνιξη του κινήματος από τον στρατό.

Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί από αυτούς που μετείχαν στο Κίνημα του “Τοίχου της Δημοκρατίας” το 1979 (δηλαδή τους πρώτους μήνες από την επικράτηση του Deng Xiaoping) ήταν πρώην Ερυθροφρουροί. Η ερμηνεία της Πολιτιστικής Επανάστασης που επιβλήθηκε από το ΚΚΚ το 1981 αποσιώπησε τις διαφοροποιήσεις στο κίνημα των Ερυθροφρουρών και εμφάνισε την νικήτρια ελίτ της μετα-μαοϊκής εποχής ως το κύριο θύμα των μαοϊκών πολιτικών.

1989: Τα γεγονότα στην Τιέν Αν Μεν

Αλλά και οι φοιτητικές κινητοποιήσεις που οδήγησαν στα γεγονότα της 4^ης Ιουνίου 1989 στην Τιέν Αν Μεν είχαν κοινά στοιχεία με το Κίνημα της 4^ης Μαΐου. Δεν είναι τυχαίο ότι μια από τις μεγαλύτερες διαδηλώσεις τότε έγινε τη μέρα της επετείου των 70 χρόνων από το κίνημα (04/05/1989). Ο Γενικός Γραμματέας του ΚΚΚ (που καθαιρέθηκε λόγω της στήριξης του στις διαδηλώσεις των φοιτητών), Zhao Ziyang χαρακτήρισε τις κινητοποιήσεις «πατριωτικές». Δυτικές έννοιες όπως η δημοκρατία και η ελευθερία του λόγου εμφανίστηκαν σε μέρος των φοιτητικών κινητοποιήσεων, ενώ η κριτική στη γραφειοκρατική κουλτούρα του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος ήταν έντονη.

Δεν είναι τυχαία η αντίδραση του Κομμουνιστικού Κόμματος τα χρόνια που ακολούθησαν τα γεγονότα της Τιέν Αν Μεν: η δεκαετία του ’90 είδε μια επαναφορά του Κομφουκιανισμού και των παραδοσιακών αξιών σε όλους τους τομείς της εκπαίδευσης και της οικειοποίησης του “πατριωτισμού” από την κυβέρνηση (μέσω της “Εκστρατείας για την Πατριωτική Εκπαίδευση”). Για ακόμα μια φορά οι ελίτ φοβήθηκαν τον νεανικό, δυναμικό και ανατρεπτικό χαρακτήρα των κινητοποιήσεων.

Συμπέρασμα: Μπορεί το Κίνημα της 4^ης Μαΐου να θεωρείται σήμερα μόνο μερικώς επιτυχημένο και κάποιες απόψεις εκπροσώπων του εσφαλμένες, όμως κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί το συμβολισμό του για την ανάδειξη βασικών όψεων της σύγχρονης Κίνας.