Η επίσκεψη Βενιζέλου το 1933 στην Τουρκία – Τουρισμός και διπλωματία

Το ταξίδι του Έλληνα πρωθυπουργού στην Τουρκία αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον, εκτός των άλλων, και λόγω της επίσκεψης που θα πραγματοποιήσει, ως πρώτος εν ενεργεία Έλληνας πρωθυπουργός, στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Την τελευταία φορά που επισκέφτηκε Έλληνας πρωθυπουργός, τη σπουδαία αυτή πνευματική σχολή του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος με την ιδιότητα του, όμως, του τέως Πρωθυπουργού (είχε χάσει στην εκλογική αναμέτρηση του Μαρτίου του 1933).

Επρόκειτο για ιδιωτική επίσκεψη που πραγματοποίησε ο Κρητικός πολιτικός στην Τουρκία, και συγκεκριμένα στην Κωνσταντινούπολη, από τις 25 Σεπτεμβρίου μέχρι τις 5 Οκτωβρίου 1933. Στις 23 Σεπτεμβρίου 1933, οι εφημερίδες της εποχής σχολίαζαν ότι «ο κ. Βενιζέλος αναχωρεί αύριον Κυριακήν δια του ρουμανικού της γραμμής «Ρομάνια». Ο κ. Βενιζέλος θα παραμείνη εις Κωνσταντινούπολιν και Γιάλοβαν επί μίαν εβδομάδα ως ξένος του Μουσταφά Κεμάλ, μεθ’ ο θα μεταβή εις Χανιά, όπου θα παραμείνη 10-15 ημέρας». Επρόκειτο, λοιπόν, όπως προείπαμε, για ιδιωτική επίσκεψη, ως καλεσμένος του ηγέτη της Τουρκίας, Μουσταφά Κεμάλ.

Την επόμενη ημέρα, η εφημερίδα Έθνος (24.09.1933) έγραφε ότι «αναχωρεί σήμερον ο κ. Βενιζέλος» για την Κωνσταντινούπολη και από για τη Γιάλοβα (λιμάνι απέναντι από την Κωνσταντινούπολη, στη περιοχή της Νικομήδειας, σημερινό Ιζμίτ), «όπου θα φιλοξενηθή παρά του Προέδρου της Τουρκικής Δημοκρατίας Μουσταφά Κεμάλ».

Για την άφιξη του στην Πόλη, η εφημερίδα Ακρόπολις στο φύλλο της 25ης Σεπτεμβρίου 1933 έγραφε ότι «Την 7ην απογευματινήν αφίκετο ενταύθα δια του ρουμανικού της γραμμής «Ρομάνια» ο κ. Βενιζέλος. Το ατμόπλοιον καθυστέρησεν επί τρίωρον εις τον Καφηρέα συνεπεία βλάβης της μηχανής. Εις την προκυμαίαν ανέμενον ο πρωθυπουργός Ισμέτ πασάς και ο υπουργός Εξωτερικών Ρουσδή βέης, φθάσαντες την πρωΐαν δια του «Γιαβούζ», ο Έλλην πρεσβευτής και ο πρόξενος, ο Νομάρχης και λοιποί επίσημοι.

Ο Ισμέτ κατησπάσθη τον κ. Βενιζέλον. Άπειρον πλήθος λαού επευφήμησε θερμότατα τον αρχηγόν των Φιλελευθέρων, φωνάζον συν τοις άλλοις: «Ζήτω ο αλεξίσφαιρος». Ο κ. Βενιζέλος κατέλυσεν απόψε εις το «Πέρα Παλάς», αύριο δε πιθανώς θα αναχωρήση εις Γιάλοβαν προς συνάντησιν του Μουσταφά Κεμάλ».

“Ζήτω ο αλεξίσφαιρος”

Η αναφορά στο «αλεξίσφαιρος» είχε να κάνει με την (δεύτερη) απόπειρα δολοφονίας κατά του Βενιζέλου, το βράδυ της 6ης Ιουνίου 1933. Πιο συγκεκριμένα, το βράδυ εκείνο, ο Βενιζέλος μαζί με την σύζυγό του Έλενα βρίσκονταν στο σπίτι της Πηνελόπης Δέλτα στη Κηφισιά.

Κάπου πριν τα μεσάνυχτα, επιστρέφοντας στην Αθήνα, μέσω της λεωφόρου Κηφισίας, το αυτοκίνητο του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης, όπως και αυτό της ασφάλειάς του, δέχτηκε πυρά. Ωστόσο, η “Πακάρ” του Βενιζέλου αποδείχτηκε πιο γρήγορη, από το όχημα των επίδοξων δολοφόνων, και έτσι γλίτωσαν.

Ακόμη, στο δημοσίευμα της Ακρόπολις, υπήρχαν αναφορές στη γνώμη του Κρητικού πολιτικού, αναφορικά με το πρόσφατα υπογραφέν ελληνοτουρκικό σύμφωνο. «Ο κ. Βενιζέλος εις δηλώσεις του σχετικώς με την υπογραφήν του ελληνοτουρκικού συμφώνου, είπε τα εξής: ο χρόνος απέδειξε την στερεότητα της φιλίας μεταξύ των δυο κρατών, δια την οποίαν υπήρξαν πρόσωπα αμφιβάλλοντα εκατέρωθεν. Απόδειξις το νέον σύμφωνον, το οποίον ευρύνει το προηγούμενον.

Δεν είνε ακόμη πλήρεις οι καρποί της φιλίας. Δικαιούμεθα να αναμένωμεν εις το μέλλον πλουσιωτέρους τα δυο κράτη είνε πεπεισμένα ότι η συνεργασία των εξασφαλίζει την ειρήνην, πράγμα το οποίον επιτρέπει την απερίσπαστον επίδοσιν εις την εσωτερικήν ανάπλασιν. Η φιλία των δυο κρατών αποτελεί επίσης πολύτιμον εγγύησιν δι’ όλην την Εγγύς Ανατολήν. Καταλήγων ο κ. Βενιζέλος εξήρε την συμβολήν του Κεμάλ».

Το σύμφωνο φιλίας με την Τουρκία

Λίγες μέρες πριν την άφιξη του Βενιζέλου στην Κωνσταντινούπολη, η ελληνική κυβέρνηση, αυτή του Παναγή Τσαλδάρη, είχε υπογράψει με την κεμαλική Τουρκία ένα ακόμα (δεκαετές) σύμφωνο φιλίας, αυτό της «Εγκαρδίου Συνεννοήσεως» (14 Σεπτεμβρίου 1933). Ουσιαστικά, επρόκειτο για συνέχιση της πολιτικής του Βενιζέλου, η οποία εγκαινιάστηκε με τα ελληνοτουρκικά σύμφωνα φιλίας του 1930, ενώ, βάσει του άρθρου 1 του συμφώνου, «Η Τουρκία και η Ελλάς εγγυώνται αμοιβαίως το απαραβίαστον των κοινών των συνόρων».

Συνοδευόμενος υπό των Ισμέτ πασά

Επομένως, πριν τον αρχηγό των Φιλελευθέρων, είχε περάσει από την Πόλη και ο τότε Έλληνας πρωθυπουργός και αρχηγός του Λαϊκού κόμματος, Παναγής Τσαλδάρης.
Το ενδιαφέρον σε αυτό το σημείο είναι ο Βενιζέλος επισκέφτηκε την Τουρκία, πριν ακόμα στεγνώσει το μελάνι της τελευταίας συμφωνίας και μάλιστα καλεσμένος του Μουσταφά Κεμάλ. Ήδη από τις 17 Σεπτεμβρίου, τρεις μέρες μετά την υπογραφή της νέας ελληνοτουρκικής συμφωνίας, είχε διαρρεύσει στον τουρκικό Τύπο η πληροφορία ότι αναμένεται άφιξη του Βενιζέλου στην Κωνσταντινούπολη την 25η του μηνός (Ακρόπολις, 18.09.1933).

Την επόμενη ημέρα, 26 Σεπτεμβρίου, η ίδια εφημερίδα δημοσίευε ανταπόκριση από την Πόλη, όπου ανέφερε τα εξής: «ο κ. Βενιζέλος, συνοδευόμενος υπό των Ισμέτ πασά και Ρουσδη βέη, μετέβη την 4ην απογευματινήν εις Ντολμά-Μπαξέ, όπου τον ανέμενεν ο Μουσταφά Κεμάλ. Η συνάντησις υπήρξεν εξαιρετικώς εγκάρδιος. Ο κ. Βενιζέλος παρέμεινε συνομιλών μετά του Μουσταφά Κεμάλ επί τρίωρον. Απόψε ο Ισμέτ παρέθεσε γεύμα προς τιμήν του κ. Βενιζέλου εις το “Πέρα Παλάς”. Ο κ. Βενιζέλος θα επισκεφθή αύριον την πρωΐαν τον Πατριάρχην, πιθανώς δε να μεταβή και εις Γιάλοβαν εντός ημέρας».

Γεύμα με τον Πατριάρχη

Στις 28 Σεπτεμβρίου η Ακρόπολις έγραφε ότι «Ο κ. Βενιζέλος σήμερον συνεγευμάτισε, άνευ της κυρίας του, μετά του Οικουμενικού Πατριάρχου. Το απόγευμα ο αρχηγός των φιλελευθέρων είχε μακράν σύσκεψιν μετά του Ισμέτ πασά. Ακολούθως επεσκέφθη τους πρεσβευτάς Σερβίας, Ελλάδος και Γαλλίας. Αύριον (σήμερον) την πρωΐαν θα καταθέση στέφανον εις το μνημείον των ηρώων και ακολούθως θα μεταβή εις Χάλκην».

Το ταξίδι στη Χάλκη πραγματοποιήθηκε την επόμενη ημέρα, 29 Σεπτεμβρίου. Όπως έγραφε ο ελληνικός Τύπος «ο κ. Βενιζέλος περί την μεσημβρίαν κατέθεσεν εις το Ηρώον του Ταξίμ στέφανον με τα τουρκικά και ελληνικά χρώματα. Την μεσημβρίαν παρεκάθησεν εις γεύμα δοθέν προς τιμήν του εις την Χάλκην.

Ο κ. Βενιζέλος επροτίμησε να ταξιδεύση μέχρις εκεί δια του ατμοπλοίου της συγκοινωνίας. Οι νησιώται υπεδέχθηκαν τον αρχηγό των Φιλελευθέρων ενθουσιωδώς. Ο κ. Βενιζέλος επεσκέφθη μετά το γεύμα το Ορφανοτροφείον θηλέων, την Θεολογικήν Σχολήν και την Ναυτικήν τοιαύτην, εξελθών εις περίπατον εφ’ αμάξης» (Ακρόπολις, 30.09.1933).

Τουριστικού χαρακτήρα

Για το ίδιο γεγονός, η φιλοβενιζελική εφημερίδα Έθνος έγραφε ότι «περί την 11ην ο κ. Βενιζέλος ανεχώρησε δι’ ατμοπλοίου της γραμμής μεταβαίνων εις την Χάλκην των Πριγκηπονήσων όπως παρακαθήση εις γεύμα παρατεθέν προς τιμήν του υπό του ιατρού κ. Σγορδαίου» (Έθνος, 29.09.1933). Την 1η Οκτωβρίου, ο Βενιζέλος μετέβη στο Φανάρι όπου παρέστη στη θεία λειτουργία στον πατριαρχικό ναό του Αγίου Γεωργίου.

Είναι αλήθεια ότι το σημαντικότερο γεγονός του ταξιδιού του Κρητικού πολιτικού στην Τουρκία δεν ήταν η επίσκεψη στη Θεολογική Σχολής της Χάλκης. Περισσότερο ήταν μια επίσκεψη, να μας επιτραπεί η φράση, τουριστικού χαρακτήρα, η οποία όμως είχε έντονα συμβολικό χαρακτήρα, δεδομένου ότι ο ήταν ο πρώτος τέως Έλληνας πρωθυπουργός που την επισκεπτόταν.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο βασικός λόγος που ο έφερε τον Βενιζέλο στην Πόλη, ήταν η προηγούμενη υπογραφή της ελληνοτουρκικής συμφωνίας. Ο Κρητικός πολιτικός, αν και ήταν στην αντιπολίτευση, ήταν ο αρχιτέκτονας των ελληνοτουρκικών συμφωνιών του 1930, αλλά και ένα πρόσωπο με εγνωσμένη διεθνή εμβέλεια. Μπορεί την υπογραφή του στο σύμφωνο του 1933, για την ελληνική πλευρά, να την έβαλε ο Τσαλδάρης, ωστόσο η αποδοχή του συμφώνου από τον Βενιζέλο, το καθιστούσε περισσότερο εφαρμόσιμο και ρεαλιστικό.

Ο Βενιζέλος, σε δηλώσεις του προς τον τουρκικό Τύπο, εξέφρασε την άποψη ότι «Είνε αληθώς μέγα γεγονός η φιλία ήτις δεν είνε έργον των προσώπων αλλά των δυο λαών, χαίρω δε πολύ διότι ο κ. Τσαλδάρης συνεπλήρωσε το έργον εμού και του Ισμέτ. Η Ελλάς και η Τουρκία εκανόνισαν οριστικώς τας σχέσεις των, θεωρώ δε δυνατήν την επέκτασιν του συμφώνου και εις τα λοιπά Βαλκάνια».

Την ίδια περίοδο, η κυβέρνηση Τσαλδάρη υποστήριζε με θέρμη την υποψηφιότητα της Τουρκίας, για μια θέση στο Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών. Στις ίδιες δηλώσεις, έκανε λόγο για αδικαιολόγητη δυσφορία της βουλγαρικής πλευράς από την υπογραφή του Σύμφωνου, ενώ θεωρούσε ότι το Σύμφωνο άνοιγε τον δρόμο για μια γενικότερη συνεννόηση στα Βαλκάνια (Ακρόπολις, 3.10.1933).

Οικοδόμηση μιας νέας σχέσης

Για τον Κρητικό πολιτικό, η Λωζάννη απετέλεσε την αφετηρία οικοδόμησης μιας νέας σχέσης με την Τουρκία. Ο ίδιος συνέλαβε την «πρώτην ιδέαν περί συνάψεως της φιλίας αυτή εν Λωζάννη, όταν διαπραγματεύετο τω 1922 την ειρήνη με την Τουρκίαν. Είπον τότε εις τον Ισμέτ πασάν ότι Ελλάς και Τουρκία πρέπει να δώσωμεν τα χέρια. Όταν ανέλαβον την εξουσίαν τω 1924 και βραδύτερον τω 1929 επεδίωξα την συνεννοήσιν.

Οι Τούρκοι αρχικώς εδυσπίστουν, λέγοντες ότι ο Βενιζέλος είχε παρασύρει τον Ισμέτ πασάν, αλλ’ επείσθησαν από την ειλικρίνειαν των λόγων μου, όταν επεσκέφθην την Άγκυραν» (Έθνος, 25.09.1933). Μερικές μέρες αργότερα, έφτασε στην Κωνσταντινούπολη το βασιλικό ζεύγος της Σερβίας. Ο Σέρβος βασιλιάς, Αλέξανδρος, είχε συνομιλίες με τον Κεμάλ, σχετικά με τη διπλωματική κίνηση στα Βαλκάνια.

Για την εξέλιξη αυτή, ο Βενιζέλος είχε την άποψη ότι «η ειρήνη και η σταθεροποίησις εις τα Βαλκάνια είναι γεγονός, δεν είμεθα δε πολύ μακράν από μια γενικήν συνεννόησιν των Βαλκανίων, εις την οποίαν θα υπάρχη πάντοτε μια έδρα κενή δια την Βουλγαρίαν». (Ακρόπολις, 7.10.1933).

Στις 6 Οκτωβρίου ο ελληνικός Τύπος έγραφε ότι «ο αρχηγός των Φιλελευθέρων κ. Βενιζέλος αναχωρήσας χθες την 10ην π.μ. εκ Κωνσταντινουπόλεως δια του ιταλικού της γραμμής “Στέλλα ντ Ιτάλια” θα φθάση σήμερον προς μεσημβρίας εις Πειραιά» (Ακρόπολις, 6.10.1933). Το ζεύγος Βενιζέλου, έχοντας ολοκληρώσει την επίσκεψή του στη Τουρκία, αποβιβάστηκε στον Πειραιά την ίδια μέρα (Ελληνικόν Μέλλον, 7.10.1933).