Η επιστροφή του “φιλελεύθερου εθνικισμού” στις ΗΠΑ

Τέτοιοι πυλώνες είναι η επέκταση του ελεύθερου εμπορίου, η κυριαρχία των δυνάμεων της αγοράς στην οικονομία, η διάδοση της ψηφιακής τεχνολογίας στην αγορά εργασίας, ο ανταγωνισμός των χωρών με χαμηλούς μισθούς, η μεταναστευτική έξαρση προς τη Δύση, η ενίσχυση των υπερεθνικών οργανισμών και τέλος η επέκταση των διηπειρωτικών συμφωνιών με δεσμευτικό χαρακτήρα. Το πολιτικό κατεστημένο και οι κυρίαρχες ελίτ που ήταν ταγοί της εξουσίας τις τελευταίες τρεις δεκαετίες οραματίστηκαν τη δημιουργία μίας μετα-εθνικής συλλογικής οντότητας.

Τα τελευταία χρόνια η διεθνής τάξη υφίσταται δυο αλληλοσυνδεόμενες μεταβολές: την αποκέντρωση και την περιφεροποίηση. Ως αποκεντρωμένη διεθνής τάξη ορίζεται το σύστημα όπου καμία δύναμη ή συγκέντρωση δυνάμεων δεν θεωρείται αναδυόμενη. Το δε επίκεντρο του διεθνούς συστήματος μετατοπίζεται από το δυτικό ημισφαίριο και η ισχύς διαχέεται προς διάφορα μέρη του κόσμου, κυρίως προς την Ασία. Η περιφεροποίηση είναι η απάντηση στην παγκοσμιοποίηση ως παράγωγο φαινόμενο των μετατοπίσεων ισχύος και του οικονομικού μετασχηματισμού του διεθνούς συστήματος. Πρόκειται για μια de facto διαδικασία περιφερειακής ολοκλήρωσης που προωθείται από κάτω προς τα πάνω.

Κράτη με εδραιωμένη εθνική κυριαρχία και σημαντική παρουσία ως δρώντες στο διεθνές σύστημα ισχύος στράφηκαν προς την κατεύθυνση της αντιπαγκοσμιοποίησης. Οι ΗΠΑ βρίσκονται ξανά στην πρωτοπορία της διαδικασίας αυτής ύστερα από την επιστροφή του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία. Στην πρώτη περίοδο διακυβέρνησης (2017-2021) αναδύθηκε ένα διεθνές συντηρητικό κίνημα ισχυρών ηγετών που συγκρούστηκαν με τις δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης.

Οι ΗΠΑ στη δίνη μιας επανάστασης

Τότε το Ηνωμένο Βασίλειο και οι ΗΠΑ –κράτη της αγγλοσαξονικής παράδοσης– δημιουργήσαν μια σύζευξη ταύτισης συμφερόντων και ήταν στην πρώτη γραμμή στην αναθεωρητική κατεύθυνση της επανεθνικοποίησης έναντι της οικονομικής, πολιτικής και πολιτισμικής παγκοσμιοποίησης. Οι ΗΠΑ μαζί με άλλες χώρες (επιπρόσθετα του Ηνωμένου Βασιλείου), όπως αυτές του Βίσεγκραντ, τη Βραζιλία και την Ινδία συνετέλεσαν στη νέα πολιτική τάξη που βρίσκεται υπό διαμόρφωση έχοντας τα εξής χαρακτηριστικά:

• Πρώτον, την απόρριψη των ελίτ προς όφελος των πολιτών.
• Δεύτερον, την απόρριψη της διεθνοποίησης υπέρ της δέσμευσης στα εθνικά συμφέροντα.
• Τρίτον, την αναθεώρηση λειτουργίας και στόχων των διεθνών οργανισμών.
• Τέταρτον, την επιστροφή στην “κοινή λογική”.
• Πέμπτον, την επιθυμία για δυνατή χαρισματική ηγεσία ικανή να οδηγήσει στην αλλαγή, μία νέα πραγματικότητα που επαναδιατυπώνει την ισχύ του έθνους-κράτους ως την καλύτερη δυνατή σύνθεση για τη διατήρηση των ατομικών ελευθεριών και την εφαρμογή του συνταγματικά κατοχυρωμένου τρόπου διακυβέρνησης.

Πρόκειται για μια πολιτική επανάσταση, η οποία έχει χαρακτηριστεί ως νέος εθνικισμός (new nationalism). Ο εθνικισμός των ΗΠΑ ορίζεται ως πολιτικός εθνικισμός (civic nationalism), επειδή η αμερικάνικη εθνική ταυτότητα δίνει έμφαση στην πολιτική διάσταση (στηριζόμενη στις ατομικές ελευθερίες και την ισονομία) και όχι στην ιστορική ή στην πολιτισμική διάσταση. Ο πολιτικός εθνικισμός επικεντρώνεται στις διαδικαστικές πτυχές της δημοκρατίας βασιζομένης στις φιλελεύθερες συνταγματικές αξίες, στην τοπική αυτονομία και στην αποδοχή περιορισμών της εθνικής κυριαρχίας για τη συμφωνία πολυμερών κανόνων που αφορούν την προστασία δημοσίων αγαθών παγκοσμίως. Βρίσκεται σε αντίθεση με τον εθνοτικό εθνικισμό που είναι ο εθνικισμός στην κλασική του έννοια.

Ο νέος εθνικισμός είναι διαφοροποιημένος υπό την ηγεσία του Ντόναλντ Τραμπ σε ένα νέο πλαίσιο που στηρίζεται σε τρεις πυλώνες: τον οικονομικό εθνικισμό, την εθνική κυριαρχία και την αποδόμηση της άσκησης εξουσιών από διοικητικούς αξιωματούχους στην εφαρμογή αποφάσεων της κυβέρνησης. Το δόγμα “Πρώτα η Αμερική” (America First) τοποθετεί την παγκοσμιοποίηση όχι μόνο ως υπ’ αριθμόν ένα κίνδυνο για τα αμερικανικά συμφέροντα, αλλά και την στοχοποιεί συνολικά στον ευρύτερο ρόλο της στο διεθνές σύστημα.

Φιλελεύθερος εθνικισμός

Πρόκειται για το φιλελεύθερο εθνικισμό (liberal nationalism). Η αρχή του βασίζεται στην παραδοχή ότι ο εθνικισμός και ο φιλελευθερισμός δεν είναι αντικρουόμενες ιδεολογίες μη συμβατές μεταξύ τους, αλλά αντιθέτως αλληλοσυμπληρούμενες. Οι πολίτες μιας χώρας ενθαρρύνονται να αποτελέσουν μέρος ενός κοινού μέλλοντος με ενιαίο κοινωνικό και πολιτικό στόχο (φιλελεύθερη δημοκρατία), συνδυαζόμενο με αξίες προερχόμενες από την εθνική τους παράδοση και την ιστορική διαδρομή (εθνικισμός).

Κάθε έθνος είναι ικανό να πορευτεί ανεξάρτητα, ακολουθώντας τα δικά του συμφέροντα χωρίς εξωτερική παρέμβαση, με την εθνική ταυτότητα να αποτελεί το σύνδεσμο για τη διεύρυνση της κοινοτικής αλληλεγγύης. Τα έθνη-κράτη σε αυτό το πλαίσιο προτάσσουν τρεις στόχους: ασφάλεια συνόρων, οικονομική ασφάλεια και διατήρηση του πολιτισμού. Ο πρώτος έχει να κάνει με τη διασφάλιση των συνόρων από την παράνομη και μαζική μετανάστευση.

Ο δεύτερος με τον προστατευτισμό για τις τοπικές οικονομίες, βιομηχανίες και επιχειρήσεις. Ο τρίτος με την πολυπολιτισμική προβολή στο βαθμό που δεν σέβεται τις αξίες, τις παραδόσεις και τον εθνικό πολιτισμό κάθε χώρας. Τα εθνικιστικά φιλελεύθερα κράτη είναι πρωτίστως φιλελεύθερα δημοκρατικά κράτη. Οι ΗΠΑ αποτελούν στην παρούσα φάση τους κατεξοχήν εκπροσώπους αυτού του μοντέλου μαζί με την Ινδία – τη μεγαλύτερη δημοκρατία στον κόσμο.

Το αποτέλεσμα των πρόσφατων αμερικανικών προεδρικών εκλογών αποτελεί το σημείο καμπής για τη διατήρηση του πολιτικού momentum σε ένα κόσμο που γίνεται περισσότερο εθνικιστικός, επιστρέφει όλο και περισσότερο στις παραδόσεις, με τα κράτη να επιβεβαιώνουν την εθνική κυριαρχία, στρεφόμενα ενάντια σε υπερεθνικές ελίτ και αγκαλιάζοντας τις δικές τους αξίες και τον δικό τους πολιτισμό. Η δεύτερη θητεία Τραμπ θα κρίνει το αποτέλεσμα της σύγκρουσης των εκπροσώπων της παγκοσμιοποίησης με την πολιτική τάξη των υποστηρικτών του νέου εθνικισμού που εμφανίζεται πλέον ως εκφραστής των αρχών του κλασικού φιλελευθερισμού.