Η επιστροφή του Νίτσε – Εφηβικές συμμορίες και εγκληματικότητα
19/12/2023
Κάθε πρωί ακούμε στις ειδήσεις για σύγκρουση εφηβικών συμμοριών με αποτέλεσμα πολλές φορές ανήλικα θύματα. Δεν αναφέρομαι στο οργανωμένο έγκλημα και στην επιστράτευση νεαρών ατόμων για την προώθηση των συμφερόντων του, αλλά στις καταστρεπτικές συγκρούσεις μεταξύ μαθητών, οργανωμένων σε ομάδες οπαδών, άνευ σοβαρού λόγου ή κάποιου ηθικού ερείσματος.
Η αντιπολίτευση κατηγορεί την κυβέρνηση ότι δεν λαμβάνει τα κατάλληλα μέτρα, ενώ η κυβέρνηση αμύνεται, λέγοντας πως δεν μπορεί να διαθέσει έναν αστυνομικό για κάθε μαθητή. Οι προσκεκλημένοι στα δημοσιογραφικά πάνελ ψυχολόγοι υποστηρίζουν πως το πρόβλημα είναι βαθύτερο, καθώς τα αίτια του κακού θα πρέπει να αναζητηθούν στην ελληνική οικογένεια, στην ελλιπή φροντίδα και κατανόηση που βιώνουν οι νέοι εκ μέρους των γονέων τους, αλλά και στην απουσία ψυχολογικής υποστήριξης στη στοιχειώδη και μέση εκπαίδευση.
Όλα τα παραπάνω, και ιδίως οι διαπιστώσεις των ψυχολόγων είναι αναντίρρητα σωστές. Εκείνο όμως που ούτε καν θίγεται είναι το πνεύμα αβεβαιότητας και ψυχικού αδιεξόδου που πνίγει με τον ζόφο του τις ζωές των νέων. Δεν αναφέρομαι στις γνωστές πολιτικές αψιμαχίες μεταξύ κυβέρνησης κα αντιπολίτευσης για την έλλειψη εργασιακής προοπτικής, για την απουσία αξιοκρατίας στην αγορά εργασίας και άλλα σχετικά συμπαρομαρτούντα. Αναφέρομαι στη μηδενιστική κενότητα του σύγχρονου βίου, οπότε η βία λειτουργεί ως συναισθηματική αναπλήρωση κι αυτό δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί από τις πολιτικές δυνάμεις.
Ας αναρωτηθούμε: ποιο είναι το κοινωνικό κλίμα, ή μάλλον, το κοινωνικό νόημα που διαχέει η κοινωνία μας και μέσα στο οποίο διαπλάθονται οι νεανικές συνειδήσεις και συμπεριφορές; Όσο μπορεί κανείς να συνοψίσει ένα τόσο μεγάλο ζήτημα στο πλαίσιο ενός μικρού άρθρου, θα έλεγα πως αυτό το κλίμα είναι του ακραίου μηδενισμού, δηλαδή, η πλήρης εγκατάλειψη ή απαξίωση όχι μόνο υψηλών ιδεωδών ─που έδιναν στο παρελθόν νόημα ζωής στα μέλη ενός κοινωνικού συνόλου─ αλλά και κάθε επιστημονικής αλήθειας.
Η επικράτηση του μηδενισμού
Θρησκευτικά και πολιτικά ιδεώδη έχουν εκπέσει από το παραδοσιακό ιδεολογικό τους βάθρο, με αποτέλεσμα την επικράτηση –στις νεανικές ιδιαίτερα συνειδήσεις– ενός πνεύματος όχι σχετικισμού, αλλά μηδενισμού. Ο σχετικισμός θα ήταν η φυσική διανοητική εξέλιξη μιας κοινωνίας, αφότου υπέρ της κατάργησης της αλήθειας των παραδοσιακών βεβαιοτήτων είχαν συνηγορήσει ήδη από την δεκαετία του 1970 βραβευμένοι με Νόμπελ επιστήμονες, όπως οι Ζακ Μονό και Φρανσουά Ζακόμπ. Αυτοί διακήρυξαν με επιστημονικά επιχειρήματα πως το φαινόμενο της ζωής και της εξέλιξης είναι ζήτημα τύχης και αναγκαιότητας.
Αποδεικνύοντας ότι τίποτε δεν μπορεί να οδηγήσει στην αληθινή γνώση εφόσον «δίνεται με προϋποθέσεις τελικών αιτίων, δηλαδή σχεδίου», ήταν μοιραίο να οδηγήσει σε κλονισμό κάθε βεβαιότητας, κάθε ελπίδας πως το νοήμον υποκείμενο θα μπορούσε να στηριχθεί στις προβλέψεις και στα σχέδιά του για να οδηγηθεί σ’ ένα βουλησιαρχικά κατασκευασμένο μέλλον.
Ωστόσο, δεν προέβλεψαν οι έγκυροι βιολόγοι ότι ο επιστημονικός σχετικισμός γρήγορα θα συνοδευόταν από έναν ηθικό σκεπτικισμό, καθώς θα εντείνονταν πάνω στο αθεμελίωτο ηθικά υποκείμενο κοινωνικές πιέσεις. Τέτοιες είναι η άναρχη εκβιομηχάνιση και η αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων, ο υπερπληθυσμός, αλλά και οι επαναστατικές αλλαγές που η τεχνολογία πληροφοριών επέφερε στη γνώση και στην καθημερινότητα.
Από τον σκεπτικισμό στον σχετικισμό
Ο σχετικισμός, σε αντίθεση με τον σκεπτικισμό, δεν αρνείται το απόλυτο, όμως το θέτει εντός των ορίων του σχετικού. Παραδείγματος χάριν, οι νόμοι του Νεύτωνα εξακολουθούν να ισχύουν μέσα στο όρια μιας ορισμένης φυσικής κατάστασης. Άλλο είναι να δέχεται κανείς τη σχετικότητα του απόλυτου και άλλο να απορρίπτει εξ αυτού του γεγονότος κάθε είδους επιστημονική γνώση και ηθική.
Ο σκεπτικισμός σημαίνει την άρνηση της επιστημονικής γνώσης, άρνηση κάθε αλήθειας, όχι μόνο στις φυσικές επιστήμες, αλλά και στις κοινωνικές, δηλαδή και κάθε ηθικής και νομικής θεσμοθέτησης. Μια τέτοια θεώρηση αρνείται και κάθε κοινωνική ρύθμιση εντός συγκεκριμένου κοινωνικού περιβάλλοντος, θεωρώντας πως τα πάντα είναι ζήτημα ερμηνείας και δη ερμηνείας μιας κοινωνικής εξουσίας. Υπό το πρίσμα του σκεπτικισμού δεν υπάρχουν γεγονότα ικανά να κριθούν με όρους ηθικής, αφού η ίδια η ηθική δεν είναι παρά παράγωγο μιας εξουσιαστικής ερμηνείας.
Ο μηδενισμός αναδύθηκε από τον σκεπτικισμό και την κρίση στη σχέση υποκειμένου-αντικειμένου (ή κόσμου) που διαπίστωσε ο φιλοσοφικός στοχασμός τον περασμένο αιώνα. Η ανησυχία για την τεχνολογία των Χάιντεγκερ, Γιόνας και Άρεντ, όπως και των κύριων εκπροσώπων της Σχολής της Φρανκφούρτης, μαζί με την έκπτωση των αξιών που επέφερε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, οδήγησαν στον μηδενισμό, αλλά και στην κρίση και αποκαθήλωση του Λόγου (της αλήθειας και του πνεύματος στην ιστορική του διαδρομή), δηλαδή στην έκλειψη της ορθολογικότητας.
Η επιστροφή του Νίτσε
Με την αμφισβήτηση της ορθολογικότητας στην ανθρώπινη πράξη, όπως και στις ανθρώπινες σχέσεις, κατέστη επίκαιρος ο μηδενισμός του Νίτσε, μόνο που ο τελευταίος διακηρύσσει έναν θαρραλέο και δυναμικό μηδενισμό. Αντικαθιστώντας την ορθολογικότητα με τη βούληση για κυριαρχία, προτρέπει τον άνθρωπο να υπακούει στο δικό του “θέλω” και να το επιβάλλει μέσω της δύναμης. Το νιτσεϊκό άτομο ωθείται στην απόλυτη καταστροφή του υπάρχοντος, δοξάζοντας την ψυχική ένταση που προκαλεί η πάλη κατά των μαζών και τη λατρεία ενός απόλυτου που καταφάσκει στη βία.
Μια παραφθορά του μηδενισμού του Νίτσε, όπως την πραγματεύθηκε ο ναζισμός, ακολουθούν σήμερα ─τις περισσότερες φορές ανεπίγνωστα─ πολλές νεανικές ομάδες (συμμορίες τις αποκαλεί η Πολιτεία) εξ ου και η σύνδεσή τους με την άκρα Δεξιά ή, ακόμη, και με την άκρα Αριστερά. Εφόσον ο μηδενισμός έχει καταστεί μαζικό φαινόμενο, και μάλιστα στη ναζιστική εκδοχή του, δεν απομένει παρά η αντιμετώπισή του όχι μέσω της αλλαγής της κουλτούρας που συνιστά μακρόχρονο και ανεξέλεγκτο πολιτισμικό φαινόμενο, αλλά μέσω ενός μηχανισμού που πρέσβευαν οι αρχαίοι Έλληνες, της Παιδείας.
Η αντι-μηδενιστική Παιδεία στη σύγχρονη Ελλάδα δεν χρειάζεται να ατενίζει τις μεγάλες μεταφυσικές βεβαιότητες, όμως δεν μπορεί να εξαντλείται στο παρόν και προπαντός στον μηδενιστικό χρόνο της ψηφιακής τεχνολογίας. Καταφάσκοντας στην τύχη και την αναγκαιότητα, καλείται να ενισχύσει την ανθρώπινη βούληση για έναν βίο άξιο να τον βιώνει το ανθρώπινο υποκείμενο.
Παρά τις εγγενείς αβεβαιότητες που καλλιεργεί το εκπαιδευτικό σύστημα και οι σύγχρονες δομές πολιτικής διακυβέρνησης στον τόπο μας, η Παιδεία δύναται να λάβει τη μορφή ενός κοινωνικού κινήματος για την ενδυνάμωση του πάθους της δημιουργίας και όχι της καταστροφής. Απώτερος σκοπός να καταστεί η γνώση, η αλληλεγγύη και η ηθική ευθύνη πεδίο για την προώθηση της ζωής και της κοινωνίας.
Το παρόν άρθρο αφιερώνεται στη μνήμη του Αιμίλιου Ζαχαρέα διότι πολλές από τις σκέψεις που εκφράζονται εδώ έχουν αντληθεί από το βιβλίο του “Χωρίς Βεβαιότητες”, εκδόσεις Γαβριηλίδη, 1998.
