Η Ευρώπη έρμαιο μεταξύ δύο πολέμων

Δύο παγκόσμιοι πόλεμοι στον 20ο αιώνα είχαν ως αφετηρία και επίκεντρο την ευρωπαϊκή ήπειρο. Στον 21ο οι συγκρούσεις που ανοίγουν τον δρόμο σε μια τρίτη παγκόσμια αναμέτρηση αρθρώνονται πάλι γύρω από την Ευρώπη. Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η ιστορία της ανθρωπότητας έχει παγιδευτεί μέσα στον ευρωπαϊκό ορίζοντα και περιστρέφεται απελπισμένα γύρω από αυτόν: δεν είναι κάτι απόλυτα σωστό. Οι εποχές, οι καταστάσεις αλλάζουν και τα φαινόμενα, όσο κι αν φαίνονται παρόμοια, είναι ολότελα διαφορετικά.

Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος έγινε πάνω στην κορύφωση της ευρωπαϊκής ισχύος. Καθώς ολοκληρώθηκε ο αποικιακός διαμοιρασμός του κόσμου οι ισχυρές μητροπόλεις συγκρούστηκαν πάνω στην διανομή των λαφύρων, της κυριαρχίας. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος έγινε με στόχο την ακύρωση των αποτελεσμάτων του πρώτου. Την επαναφορά του ευρωπαϊκού καπιταλισμού στην κορυφή της παγκόσμιας ιεραρχίας με ισχυρό κέντρο το (χερσαίο) Βερολίνο και όχι τις ανοικτές σε θάλασσες και ηπείρους αποικιακές μητροπόλεις: το Λονδίνο και το Παρίσι.

Ο Γ’ Παγκόσμιος Πόλεμος, έτσι όπως προδιαγράφεται στο σκηνικό, ίσως γίνει γύρω από την Ευρώπη, ίσως γίνει μέσα σε αυτήν. Θα έχει όμως τελείως διαφορετικά χαρακτηριστικά από τους δύο προηγούμενους. Δεν υπάρχει πλέον θέμα ευρωπαϊκής κυριαρχίας στο καπιταλιστικό στερέωμα είτε στη Βερολίνεια εκδοχή της, είτε στην Λονδρέζικη, είτε στην Παρισινή.

Η σύγκρουση θα αφορά την τελική θέση μη ευρωπαϊκών δυνάμεων, ενώ η Γηραιά Ήπειρος θα είναι ένα απλό πεδίο μάχης, ένα στρατηγικό σημείο, κάτι σαν την Γερμανία στον Τριακονταετή Πόλεμο (1618-1648). Η μακρόχρονη ευρωπαϊκή πρωτοκαθεδρία στην ιστορία της ανθρωπότητας έχει μάλλον ολοκληρωθεί και τελειώσει. Σε αντίθεση δε με όσα οι θρησκείες υπόσχονται, στην εδώ περίπτωση δεν φαίνεται να υπάρχει ούτε Δευτέρα Παρουσία, ούτε Ανάσταση νεκρών.

Πόλεμοι γύρω από την Ευρώπη

Παρόλα αυτά οι πόλεμοι μαίνονται γύρω από την Ευρώπη, στα ιστορικά της όρια. Ο ένας στην Ανατολή, εκεί όπου αρχίζουν οι χερσαίες διαδρομές προς τις στέπες της Ασίας. Ο δεύτερος στη Μέση Ανατολή, εκεί όπου πάντα περνούσαν οι δρόμοι προς τον πλούτο του Ινδικού και της Ασίας. Αμέτρητες συγκρούσεις έχουν γίνει πάνω στους δύο αυτούς άξονες, τους οποίους σταθερά επιζητούσε να ελέγξει η Ευρώπη. Η ιστορία είναι συνεπής στα ραντεβού της. Οι δυνάμεις που κανοναρχούν ετούτες τις συναντήσεις με τις ιστορικές σταθερές δεν είναι ευρωπαϊκές.

Οι δύο σημερινοί πόλεμοι, αν και γίνονται στα σύνορα της Ευρώπης, δεν είναι πόλεμοι ευρωπαϊκοί. Οι τελικοί αποδέκτες των όποιων αποτελεσμάτων τους βρίσκονται έξω και μακριά από τον ευρωπαϊκό χώρο: Στις ασιατικές ακτές του Ειρηνικού Ωκεανού ή στις απέναντι όχθες του Ατλαντικού. Το όποιο αποτέλεσμα του πολέμου δεν θα μεταβάλει την θέση της Ευρώπης στον παγκόσμιο καταμερισμό ισχύος. Το ίδιο ισχύει και για τη Μέση Ανατολή. Η Ρωσία, το Ιράν αντλούν την δύναμή τους από την οικονομική και τεχνολογική στήριξη που τους παρέχει η μακρινή Κίνα. Στην ουσία το αποτέλεσμα των ανοικτών αυτών αναμετρήσεων θα επηρεάσει τις θέσεις των δύο βασικών ανταγωνιστών στην διεθνή σκακιέρα: της Κίνας από την μία πλευρά, των ΗΠΑ από την άλλη.

Επιπλέον, η Ευρώπη θεωρείται δεδομένη – όπως περίπου και η Ελλάδα. Δηλαδή δεν διακρίνεται ούτε προθυμία, ούτε δυνατότητα να χαράξει, είτε ενιαία, είτε η κάθε μία από τις ισχυρές χώρες που την συνθέτουν, αυτόνομη, ανεξάρτητη πολιτική σε σχέση με την οικουμενική αντιπαράθεση. Δεν υπάρχει επιθυμία ή οδηγία των ΗΠΑ που τελικά να μη γίνεται αποδεκτή από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Αυτό ισχύει ακόμα και σε περιπτώσεις όπου οι αμερικανικές επιταγές στρέφονται ευθέως ενάντια στα συμφέροντα εθνικής οικονομίας. Το είδαμε στη βίαιη διακοπή των ενεργειακών σχέσεων της Γερμανίας με την Ρωσία.

Το δεδομένο μεταβάλλεται εύκολα σε εργαλειακό. Μέσα από το ΝΑΤΟ ή και την ΕΕ οι πάλαι ποτέ ισχυρές ευρωπαϊκές δυνάμεις ακολουθούν πειθήνια την αμερικανική πολιτική με μικρές μόνο αποκλίσεις, ασθενείς υπομνήσεις παλαιότερων πολιτικών δυνατοτήτων. Η προσαρμογή αγγίζει πλέον το παράλογο. Με δεδομένη την αδυναμία και τα συνακόλουθα προβλήματα άμυνας στην Ευρώπη, στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες σχεδιάζονται ακριβές και ριψοκίνδυνες συμμετοχές στα αμερικανικά στρατιωτικά σχέδια στον Ειρηνικό Ωκεανό!

Απαγορευμένη συζήτηση στην Ευρώπη

Η απώλεια του πολιτικού ελέγχου από τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες σε μια εποχή όπου οι ανταγωνισμοί βαθαίνουν και οι εντάσεις αυξάνονται, θυμίζει πλοίο που έχασε το πηδάλιό του σε φουρτούνα. Σε μια τέτοια κατάσταση θεωρείται μάλλον κακή επιλογή η πρόσδεση, άνευ ορίων και όρων στο ακυβέρνητο πλοίο. Ουδείς καπετάνιος θα το συνιστούσε. Το συνιστούν, όμως, οι πολιτικές ελίτ της Γηραιάς Ηπείρου.

Τίποτε δεν φαίνεται να ανησυχεί το ευρωπαϊκό πολιτικό σύστημα και τις άρχουσες τάξεις που το ορίζουν και το διαμορφώνουν. Εξορκίζουν τα ζωτικά προβλήματα και τα καίρια ερωτήματα και δημιουργούν επίμονα μια πλασματική πραγματικότητα, όπως αυτή που πάσχισε να καλύψει με το πέπλο “τίποτε δεν συμβαίνει” τον τελευταίο διαγωνισμό της Eurovision. Το όλο εγχείρημα θα έπρεπε να μας ανησυχήσει περισσότερο: η πλαστή αδιαφορία για τα τρέχοντα υποδηλώνει ότι δεν υπάρχουν λύσεις γι’ αυτά. “Πάμε κι όπου βγει” είναι η πολιτική συνταγή που κυριαρχεί αυτή τη στιγμή σε κάθε πρωτεύουσα της Ευρώπης.

Αλλά και οι εκλογές για το συμβουλευτικό Ευρωκοινοβούλιο, ακολουθούν την ίδια συνταγή. Απαγορεύεται δια ροπάλου –κυρίως όμως δια της απόλυτης συναίνεσης των ισχυρών κομματικών μηχανισμών της ηπείρου– κάθε αναφορά σε προβλήματα. Επιτρέπονται μόνο οι αποδεκτές κρίσεις: το Ισραήλ είναι πολιτισμένο και δημοκρατικό και οι πράξεις του είναι “αυτοάμυνα”, ποτέ γενοκτονία. Η Ουκρανία, είναι υπόδειγμα δημοκρατίας και υψηλών, ενάρετων, “δυτικών” αρχών και πολεμά κατά του ολοκληρωτισμού της Ρωσίας… Μέχρι εκεί.

Κάτι τέτοιες καταστάσεις, τις σχολίαζε ο Καβάφης. Για να σχολιάσεις, όμως, προϋπόθεση είναι να γνωρίζεις. Είναι αμφίβολο αν στην παιδεία της σημερινής Ευρώπης –στην πολιτική παιδεία της ιδιαίτερα– περιλαμβάνεται και η γνώση για τον Τριακονταετή Πόλεμο…